OSMANLI DEVLETİ’NİN DAĞILMA DÖNEMİNDE TÜRK BOĞAZLARI VE LOZAN BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 2, 19 - 69, 09.10.2017

Mehmet Kayıran Mustafa Yahya Metintaş

Öz

Osmanlı Devleti’nin yükselme döneminde ne “Boğazlar Sorunu” ne de “Doğu Sorunu” vardı. Devlet çeşitli nedenlerle gücünü yitirmeye başlayınca; Batılı emperyalist devletlerce İmparatorluk topraklarını ele geçirmek amacıyla “sözde sorunlar” yaratıldı. “Türk Boğazları” da Avrupalı devletler arasında bir mücadele alanı haline getirildi; Osmanlı Devleti ise ikili ve çok taraflı anlaşmalar imzalamak zorunda kaldı ve boğazlar üzerindeki hâkimiyet hakkını bu devletlerin insafına terk etti.
Atatürk önderliğinde kazanılan “Türk Kurtuluş Savaşı”nın zaferle sonuçlandırılması ve Lozan’da elde edilen diplomatik başarı, yeni bir “Türk Devleti”nin uluslararası alanda tanınmasını sağladı. Ancak, İnönü Başkanlığında Türk Milleti’nin haklarını savunan “Temsil Heyeti”nin tüm çabalarına karşın, “Boğazlar Rejimi” konusunda arzu edilen netice elde edilemedi.
Lozan Boğazlar Sözleşmesine göre: Boğazların iki yakasının, Semadirek, Limni, İmroz, Bozcaada ve Marmara Denizi’ndeki adaların askersizleştirilmesi; geçişi sağlamak ve denetlemek amacıyla Türkiye’nin başkanlığında kurulan bir komisyonun oluşturulması; bu düzenlemelerin “Milletler Cemiyeti”nin güvencesi altında sürdürülmesi kararlaştırıldı. Boğazlardan geçiş serbestisinin ilke olarak kabul edilmesi; genel olarak “Misakı Milli”nin genel hükmüne uygundu; Türkiye savaşa katılırsa yalnız tarafsız gemilerin ticaret ve savaş gemileri, düşmana yardım etmemek koşuluyla geçebilecekti. Barış zamanında ise, Karadeniz’e kıyısı olan devletlerden en büyük donanmaya sahip ülkeninkinden daha çok savaş gemisi ve uçak olmamak şartıyla, askeri gemi ve uçaklar Karadeniz’e geçebilecekti; Türkiye bu geçişler sırasında ortaya çıkabilecek sonuçlardan sorumlu tutulmayacaktı.
Bu araştırmamızda, Osmanlı Devleti’nin son döneminde, “Türk Boğazları” ile ilgili yaşanan gelişmeler ve “Lozan Boğazlar Sözleşmesi” iki bölüm halinde; Tarih Metodolojisinin ilke ve kurallarına uygun bir biçimde analiz edilmiştir. Birinci bölümde, yayınlanmış araştırmalar, ikinci bölümde ise “Lozan Barış Konferansı Tutanakları”ndan yararlanılmıştır. “Lozan boğazlar Sözleşmesi”nde yer alan ve Türkiye’nin egemenlik haklarını sınırlandıran hükümler, Atatürk’ün akılcı ve gerçekçi dış politikası sayesinde 20 Temmuz 1936’da imzalanan “Montrö Boğazlar Sözleşmesi” ile ortadan kaldırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Boğazlar Sorunu, Doğu Sorunu, Lozan boğazlar Sözleşmesi

CONVENTION ON TURKISH AND LOZAN STRAITS IN THE REGRESSION PERIOD OF THE OTTOMAN STATE

Öz

There was neither the "Bosphorus Issue" nor the "Eastern Question" in the period of the rise of the Ottoman State. When the state starts to lose its power for various reasons; The "so-called problems" were created by the Western imperialist states which were aimed to seize the territories of the Empire. In that sense, The "Turkish Straits" became a field of struggle between the European states; The Ottoman State had to sign bilateral and multilateral agreements and abandoned the sovereignty over the Straits to the mercy of these states. The victory of the "Turkish War of Independence" won under the leadership of Atatürk and the diplomatic success achieved in Lausanne enabled the recognition of a new "Turkish State" on the international scene. However, despite all the efforts of the "Representative Panel", which defended the rights of the Turkish Nation in the leadership of Inönü, the desired result could not be obtained about the "Straits Regime".
According to the Lausanne Straits Convention: the demilitarization of the islands in the two sides of the Straits, Semadirek, Limni, İmroz, Bozcaada and the Sea of Marmara; ensure the transition and to oversee the creation of a commission established under the chairmanship of Turkey; and that these regulations should be maintained under the safeguards of the "League of Nations". Acceptance of 19 passage freedom from the straits as a principle; as the "National Pact" was in compliance with the general provisions, trade and warships of neutral vessels only if Turkey could join the battle now provided to aid the enemy. In the time of peace, military ships and planes could pass to the Black Sea, provided that there were not more war ships and airplanes than the country having the largest navy from the states that coasted to the Black Sea; Turkey will not be held responsible for the consequences that may arise during these transitions.
In this research, in the last period of the Ottoman Empire, two developments related to the "Turkish Straits" and "Lausanne Straits Convention" Have been analyzed in a manner consistent with the principles and rules of History Methodology. In the first part, published researches and in the second part, "Minutes of the Lausanne Peace Conference" were utilized. Provisions that placed the "Lausanne Straits Convention" and restricting Turkey's sovereignty rights were abolished by the "Montreux Straits Convention" signed on July 20, 1936, under the favour of the rational and realistic foreign policy of Atatürk.

Anahtar Kelimeler

Bosphorus Issue, Eastern Question, Lausanne Straits Convention

Kaynakça

• AKÇURA, Yusuf; Osmanlı Devleti’nin Dağılma Devri (18. ve 19. Asırlarda), Ankara, 1985.
• AKYÜZ, Yahya, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919-1922), Ankara: TTK Yay. 1988.
• ARMAOĞLU, Fahir; Siyasi Tarih (1789-1914), Ankara, SBF Yayınları
• ARMAOĞLU, Fahir; 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara: T.İş Bankası Yay., 1984.
• ARMAOĞLU, Fahir; “Lozan Konferansı ve Birleşik Amerika”, 11. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Ankara, 1990.
• ATATÜRK, MUSTAFA KEMAL; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt:1, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ve CHP Kurultaylarında (1919-1938), (Toplayan: Nimet Arsan), 2. Baskı, Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yay.: 1, 1961.
• ATATÜRK, MUSTAFA KEMAL ;Nutuk, Cilt:3, Vesikalar, İstanbul, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü Yay., 1960.
• ATATÜRK, MUSTAFA KEMAL; Nutuk (Söylev) Cilt:2, Ankara, 1981.
• ATAY, Falih Rıfkı; Atatürk’ün Hatıraları (1914-1918), Ankara, 1965.
• BAYUR, Yusuf Hikmet; Türk İnkılabı Tarihi, Cilt:3, Kısım:2,3 ve 4, Ankara, 1955.
• BAYUR, Yusuf Hikmet; Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, Ankara: TTK Yay., 1973, 181 s.
• BİLGE, A. Suat; Milletlerarası Politika, Ankara, SBF Yay., 1966.
• BİLSEL, M. Cemil; Lozan, Cilt:2, İstanbul, 1933, Cilt:1-2.
• BİLSEL, M. Cemil; Devletlerarasında Antlaşmalar, Üçüncü Kitap, İstanbul: İÜ Yay., 1936.
• DIŞİLERİ BAKANLIĞI; Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü; Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl: Kurtuluş Savaşımız (1919- 1922), Ankara, 1973.
• DIŞİLERİ BAKANLIĞ; Araştırma ve Siyaset Genel Müd., Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl: LOZAN ( 1919-1923), Ankara, 1981.
• ERİM, Nihat; Uluslararası Hukuk ve Siyaset Tarihi Metinleri, Cilt:1, Ankara: (TTK Basımevi), A.Ü. Hukuk Fak. Yay. 1953.
• ERKİN, Feridun Cemal; Türk Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara, 1968.
• GENELKURMAY ASKERİ TARİH VE STRATEJİK ETÜT BAŞKANLIĞI: Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi: Osmanlı Devri ve Birinci Dünya Harbi, İdari Faaliyetler ve Lojistik 10. Cilt, Ankara, 1985.
• GENELKURMAY BAŞKANLIĞI: Harp Tarihi Dairesi; Türk İstiklal Harbi, Cilt:2, Kısım:6, Kitap:4, Ankara, 1969.
• GOLOĞLU, Mahmut; Erzurum Kongresi, Birinci Kitap, Ankara, 1968.
• GÖNLÜBOL, Mehmet- Cem Sar; Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1939) yılları, Ankara. SBF Yay. 1974.
• HUREWİTZ, J.C; “Türk Amerikan İlişkileri ve Atatürk”, Çağdaş Düşünce Işığında Atatürk, İstanbul: Dr. Nejat Eczacıbaşı Vakfı Yay., 1983.
• İLKİN, Selim; “1922-1923 yılları Türkiye’sinde bir yabancı sermaye girişimi: Chester Demiryolu Projesi”, Bildiriler ve Tartışmalar, T. İş Bankası Uluslararası Atatürk Sempozyumu, (17-22 Mayıs 1981), Ankara, 1984.
• İNÖNÜ, İsmet; “Önsöz”, Seha L. Meray (Çeviren), Lozan Konferansı: Tutanaklar- Belgeler, Takım:1, Cilt:1, Kitap:1, Ankara, SBF Yay., 1969, Ss.5-9.
• İNÖNÜ, İsmet;“İstiklal Savaşı ve Lozan”, Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, Seminere Sunulan Bildiriler, Ss.1-29. Ankara: TTK Yay., 1975.
• İNÖNÜ, İsmet; Hatıralar, 2. Kitap, İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1987.
• KARACAN, Ali Naci; Lozan, ( İsmet Paşa ve Lozan), İstanbul: Milliyet Yay., 1971.
• KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI: YALÇIN, Bekir Sıtkı-GÖNÜLAL, İsmet; Atatürk İnkılabı: Kanunlar- Kararlar- Tamimler-Bildiriler-Belgeler (Gerekçe ve Tutanaklarıyla) ,Ankara, 1984. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIĞI; Atatürk’ün Milli Dış Politikası ( Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge) 1919-1923, C.1, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1981.
• KÜRKÇÜOĞLU, Ömer; Seha L. Meray’a Armağan, C.2, Ankara, 1982.
• Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926),Ankara: SBF Yay., 1978, 350 s.
• LEWİS, Bernard; Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çeviren: Metin Kıratlı, Ankara, 1984.
• MERAM, Ali Kemal; Türk- Rus İlişkileri Tarihi, İstanbul, 1969.
• MERAY, Seha L. (Çeviren); Lozan Barış Konferans ( Tutanaklar-Belgeler), Takım:1, C.1, Kitap:1, Ankara, SBF Yay. 1969.
• ; Lozan Barış… Takım:1, C.1, Kitap:2, Ankara; SBF Yay., 1970.
• ; Lozan Barış… Takım:1, C.4, Ankara: SBF Yay., 1972.
• ; Lozan Barış… Takım:2, C.1, Kitap:2, Ankara: SBF Yay., 1973.
• ; Lozan Barış… , Takım:2, C.2, Ankara: SBF Yay., 1973.
• MISIRLIOĞLU, Kadir; Lozan, Zafer mi Hezimet mi?, İstanbul, Sebit Yay., C.2, 1973 (İkinci Cildin Birinci Basımı: Maddi Kayıplar).
• NUR, Rıza; Hayat ve Hatıralarım, C.3, İstanbul, 1968.
• PARLA, Reha; Belgelerle Türkiye Cumhuriyeti’nin Uluslararası Temelleri: Lozan-Montrö, Lefkoşe, 1937.
• PAZARCI, Hüseyin; Uluslararası Hukuk Dersleri, Ankara, 1985 (1. Kitap).
• SONYEL, Salahi R. Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika 2, Ankara, TTK Yay., 1986.
• SOYSAL, İsmail; Tarihçileri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, C.1 (1920-1945), Ankara, 1983.
• ŞİMŞİR, Bilal; Dış Basında Atatürk ve Türk Devrimi, C.1, (1922-1924), Ankara, TTK Yay.,
• TBMM: TBMM Zabıt Ceridelerisi, Devre:2, İçtima Senesi:1, Ankara, TBMM Matbaası, 1961.
• T.T. TETKİK CEMİYETİ: Tarih 4: Türkiye Cumhuriyeti, İstanbul, 1934.
• TUKİN, Cemal; Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi, İstanbul. İÜ Yay., 1947, s.379.
• ÜLMAN, Haluk; Birinci Dünya Savaşı’nda Giden (ve Savaş), Ankara, SBF Yay., 1973, 275s.
• YAVUZ, Ahmet ( Derleyen); Lozan Barış Konferansı Tutanakları, Ankara, Dışişleri Bakanlığı Yay. 1969.