Unutulmamış Savaş: İki Savaş Arasında İran’ın Karabağ Sorunu

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 1, 47 - 89, 31.01.2022

Naseraddin Alızadeh

Öz

İran Birinci Karabağ Savaşı döneminde ülke içine bilgi akışını sınırlamaya çalıştığı gibi Mayıs 1994’ten Eylül 2020’e değin dondurulan savaşı unutturmak istemiştir. Buna karşın, İran vatandaşı Türk/Azerbaycanlı eylemciler ve öğrenciler savaşı anımsatmaya ve İran’ın ikili oyunu olarak gördükleri siyaseti sorgulamaya kalkmışlardır. İran, sorgulanan ve sürekli anımsatılan tartışmalı Karabağ siyasetinin Azerbaycan Cumhuriyeti vatandaşlarında da kuşku uyandırmasını istememiştir. Böylece, gerçekçi siyasetle bu konunda bilgili olmayanları bilgisiz bırakmaya ve bilgilenen kesimlere kendi anlatısını sunmaya çalışmıştır. Bu çalışmada İranlı askerler, din adamları ve siyasetçilerin şimdiye değin incelenmeyen demeçleri, anıları, söyleşileri ve belgeleri ele alınarak İran tarafından yeniden biçimlendirerek sunduğu Karabağ Savaşı anlatısı araştırılmıştır. Elde edilen sonuçlara göre, gerçekçi bir işbölümü sonucu iki Karabağ Savaşı arasında hiçbir üst düzey İranlı siyasetçi ve devletin tekelinde olan ana medya Karabağ sorununu gündeme getirmemiş Ermenistan’ın işgalciliğinden söz etmemiştir. 2010’lı yıllarda bilinçlenen kesimin artması sonucu genelde Azerbaycan illerinden olan görece alt düzey siyasetçiler, askerler ve yazarlar Birinci Karabağ Savaşı ve İran’ın savaşa yönelik siyaseti bağlamında hedef kitlelerde algı oluşturmaya çalışmışlardır. Söz konusu unutturma ve anımsatma savaşımı sonucu, 2010’lı yıllara değin gizli tutulan bilgiler medyaya sızdırılmıştır. Bunların en önemlisi Haydar Aliyev’in iktidara gelmesiyle İranlı subayların askeri eğitim sağlamak amacıyla Azerbaycan’a gönderilmeleridir. Çalışmada söylem incelemesi yöntemine dayanarak bu askeri yardımların niteliği, ölçeği, nasıl ve hangi amaçlar için yeniden biçimlendirilmesi tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karabağ Savaşı, Dondurulmuş Savaş, Dış Siyaset, İran, Güney Kafkasya

Teşekkür

Bu çalışmayı okuyarak değerli önerilerde bulun Sayın Dr. Öğr. Üysei. Ali BAŞARAN Hocam'a teşekkür ederim.

The Unforgotten War: Iran’s Karabakh Problem During Two Wars

Öz

During the First Karabakh War, Iran tried to limit the information flow into the country. The same policy continued when the war was frozen from May 1994 to September 2020. However, Iranian Turk/Azerbaijani activists and students attempted to remind the war and question the policies that they saw as Iran’s dual game. On the other hand, Iran’s controversial Karabakh policy, could arouse suspicion among the Republic of Azerbaijan’s citizens, whom Iran aimed to influence. Thus, adopting realistic politics, Iran has tried to boycott those who were not aware of the Karabakh War and to present its own narrative to the informed segments. Examining the statements and documents of Iranian soldiers, clergies and politicians, this study aims to explore the reconstructed war narrative provided by Iran. Results of the study showed that no senior Iranian politicians nor the state-led media brought the Karabakh issue to the agenda between the two Karabakh Wars. An increase in awareness and access to social media breaking the monopoly on information flow forced relatively junior Iranian politicians, soldiers, and writers to reconstruct their own image of war and propagate it among the target masses. As a result of this forgetting and reminding struggle, information that was kept secret until the 2010s was leaked to the media. The most important leaked information was the Iranian officers being sent to Azerbaijan for military training after Heydar Aliyev came to power. Adopting discourse analysis method this study examines the nature and scale of the military aids in question as well as the underlying reasons and aims for reconstructing and propagating them.

Anahtar Kelimeler

Karabakh War, Frozen War, Foreign Policy, Iran, South Caucasus

Kaynakça

• Abdul-Alizadeh, Ali: Aghaye Ostandar, Tahran, Nashre Ney, 2014.
• Ağbabalı, Səyyad: “Şuşanın İşğalı”, Azərbaycan Milli Kitabxanası, 7 Mayıs 2009, (çevrimiçi), http://www.anl.az/down/meqale/525/525_may2009/77791.htm.
• Akdevelioğlu, Atay: “İran İslam Cumhuriyeti'nin Orta Asya ve Azerbaycan Politikaları”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, C: 1, No:2, 2004, ss. 129-160.
• Alizadeh, Naseraddin ve Hadi Morteza (eds.): Çaleşe Hoviyet dar Azerbaycan (Farsça-Türkçe), İsfahan Teknik Üniversitesi, 2006.
• Alizadeh, Naseraddin: “Rol Kuramı Açısından İran’ın I. Karabağ Savaşı’ndaki Dış Siyaseti”, Ermeni Araştırmaları, No: 69, 2021, ss.103-140.
• Alizadeh, Naseraddin: Conbeşe Daneşcuiye Azerbaycan (Farsça-Türkçe), Tebriz, 2005.
• Anadolu Haber Ajansı: “Tamaşagerane Traktorsazi: Qarebağ Motaalleq be Mast ve Motaalleq be Ma Khahad Mand”, 1 Mart 2019, (çevrimiçi), https://bit.ly/3Gm1NYZ.
• Anaxeber: “Generalın İstefasında Rusiya İzi: Elbrus Orucov Orada Hansı Oyunlardan Çıxıb”, 30 Mart 2017, (çevrimiçi), https://anaxeber.info/28417-generalin-istefasinda-rusiya-izi-elbrus-orucov-orada-hansi-oyunlardan-chixib.html.
• Aparat/Tabrize Bidar: “Sardar Haqiqatpur dar Kenare Heydar Aliyef”, 2016, (çevrimiçi), https://bit.ly/3dz0glI.
• Arannews: “Raviye İrani ve Şahede Eyniye Cange Qarebağ (Farsça)”, 9 Ocak 2019, (çevrimiçi), https://bit.ly/3eoTUFG.
• Araznews: “Payame Hoccat’ul İslam Azimi Qadimi dar Khosuse Farakhane Tacammoe Ruze Pancşanbe (Farsça)”, 6 Nisan 2016, (çivrimiçi), https://www.araznews.org/fa/?p=24363.
• Avesta jam: Agar Komakhaye İran be Cumhuriye Azerbaycane Cali Nabud Arteşe Armanestan ta Baku Pişravi Mikard (Farsça)”, 8 Nisan 2018, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=PqyMCUfvPeY.
• Başaran, Ali: “Dış Siyasi, İktisadi İlişkiler Etkileşimi Çerçevesinde Yeltsin Dönemi Rusya-Türkiye İlişkileri”, Ankara Üniversitesi SBF Doktora Tezi, 2013.
• Brown, Cameron S.: “Wanting to Have Their Cake and Their Neighbor’s Too: Azerbaijani Attitudes towards Karabakh and Iranian Azerbaijan”, The Middle East Journal, Volume: 58, No:4, 2004: 576-596.
• Cornell, Svante: Small Nations and Great Powers: a Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus, Routledge, 2005.
• Croissant, Michael P.: The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications, Greenwood Publishing Group, 1998.
• Cumhuriyet: “Tebrizli Tarfatarlardan “Karabağ Bizimdir” Sloganı, 2 Mart 2019, (çevrimiçi), https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/tebrizli-taraftarlardan-karabag-bizimdir-slogani-1273564.
• Dalfak: “Sadaye Delneşine Hac Abbas Abdollahi”, (çevrimiçi), https://bit.ly/3oAnUVk.
• Dana: “Poşte Perdeye Ellate Asli Adame Vorude İran be Monaqeşeye Qarebağ (Farsça)”, 6 Nisan 2016, (çevrimiçi), https://bit.ly/2Qu75x6.
• Dilmeqani, Tohid Melekzadeh: Azerbaycan dar Cange Cahaniye Avval ya Facaye’ Cilovluq, Akhtar (Farsça), Tebriz, 2006.
• Donyaye Eqtesad: “Savabeqe Hemayathaye Nezamiye İran az Cumhuriye Azerbaycan (Farsça)”, 7 Ekim 2021, (çevrimiçi), https://bit.ly/3o87zXR.
• DW: “Haşiyeye Safare Paşinyan, Nokhostvazire Armanestan be İran (Farsça)”, 2 Mart 2019, (çevrimiçi), https://www.dw.com/fa-ir/iran/a-47751279.
• Goltz, Thomas: “Eurasia Letter: The Hidden Russian Hand”, Foreign Policy, No: 92, 1993, ss.92-116.
• Güneynews: “Konferanse Qarebağ, Talaşi baraye Tabraye İran (Farsça)”, 14 Temmuz 2013, (çevrimiçi), https://bit.ly/3doIWQh.
• Hadi, Mohsen: “Araz’ın Dayaz Günü”, Müsəlman Xalq, 3 Mayıs 2019, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=cqHoLIXrpqA (59’cu dakika).
• Hakikatpur, Mansur: “Hadafe Amrika Teşkile İsraile Dovvom dar Mantaqe Ast (Farsça)”, Fardanews, 8 Kasım 2020, (çevrimiçi), https://bit.ly/3dMLgBE.
• Hakikatpur, Mansur: “İran dar Cange Qarebağ Yek Havapeyma Por az Mohemmat be Azerbaycan Dad (Farsça)”, Azeriha, 4 Nisan 2007, (çevrimiçi), https://bit.ly/3etN5Tp.
• Həmid, Tural: “Laçının işğalı (1992)”, Azlogos, 1 Aralık 2020, (çevrimiçi), https://azlogos.eu/lacinin-isgali-1992/ https://azlogos.eu/lacinin-isgali-1992.
• Hamidov, İskender: “İsgəndər Həmidov Surət Hüseynov və Gəncə Qiyamı Haqqında Danışır”, Isgender Hemidov, 9 Eylül 2019, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=5NNuMDTtPwU.
• Hashemi Rafsancani, Yaser (2020): “Revayeti Caleb az Hozure Aytollah Hashemye Rafsancani dar Mantaqeye Qarebagh”, Donya-e-Eghtesad, 22 Ekim 2020, (çevrimiçi), https://bit.ly/3HhwOgV.
• Heydari, Asghar: “Holokaste Cilovluq dar İran ve Naqşe Engelestan dar an ya Talaşe Engelestan baraye Taşkile Cumhuriye Armanestan dar Khake İran (Farsça)”, Motaleate Tarikhi, C:8, No. 31, 2010, ss. 231-261.
• Hüseyinov, Suret: “Neft Ölkəsi Vətəndaşına Baxın, Verirlər 190 Manat, Ölkə Korrupsiya İçində Boğulur”, BBC News Azərbaycanca, 5 Haziran 2021, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=4aaUKOCm_9o.
• Hüseyinov, Suret: “Surət Hüseynov: Prezident Qvardiyasının Əsgərlərini Pənah Hüseyn Güllələtdirib”, Meydan TV, 2 Temmuz 2020, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=81vLs-tUBQI.
• İpek, Cemil Doğaç: “Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C:12, No.1, 2012, ss.267-283.
• İrna: “İran Tanha Hamiye Azerbaycan dar Sakhttarin Şarayet Bude Ast (Farsça)”, 16 Aralık 2020, (çevrimiçi), https://bit.ly/2Ppo9Uy.
• İsmailov, Resad: “Həmin kişi həmin fətva”, Resad İsmailov Facebook Sayfası, 25 Temmuz 2021, (çevrimiçi), https://bit.ly/3rTCvNK.
• Kazimirov, Vladimir: Peace to Karabakh, Moscow, VES MIR Publisher.
• Kaziyev, Rahim: “AzadliqRadiosu: Rəhim Qazıyev: Mən Şuşa Getsə, Başıma Güllə Çaxacam Deməmişəm”, AzadliqRadiosu, 10 Mayıs 2020, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=c_fSFXCw6KY.
• Kaziyev, Rahim: “Müdafiə Naziri Rəhim Qazıyevin Cəbhə Bölgələrində Hərbiçi və Yerli Əhali ilə Görüşü”, Kinescope, 6 Kasım 2018, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=GYzHZjzSsEo.
• Kaziyev, Rahim: “Rəhim Qazıyev Elçibəy və Heydər Əliyev Haqda Sirləri Paylaşır”, Azadliqradiosu, 20 Mart 2013, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=BHA6yO5r8xU.
• Kaziyev, Rahim: “Şuşanın İşğalı ilə Bağlı Rəhim Qazıyev ilə Müsahibə”, Obyektiv TV, 9 Mayıs 2012, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=eHoQF-yzpSI.
• Khabaronline: “Az Ahval Porsiye Rahbare Enqelab ba Elham Aliyef be Zanabe Azeri ta… (Farsça)”, 12 Nisan 2014, (çevrimiçi), https://bit.ly/3lOyV3I.
• Khabirnews: “Mohemterin Khoruciye Mozakereye Rohani ba Paşinyan (Farsça)”, 27 Şubat 2019, (çevrimiçi), https://www.khabirnews.ir/board/detail/139895/.
• Kucera, Joshua: “Iranian Official: We Helped Azerbaijan In Karabakh War”, Eurasianet, 8 Mart 2013, (çevrimiçi), https://eurasianet.org/iranian-official-we-helped-azerbaijan-in-karabakh-war.
• Mahmudlu, Ceyhun ve Shamkhal Abilov: “The Peace-making Process in the Nagorno-Karabakh Conflict: Why did Iran Fail in Its Mediation Effort?”, Journal of Contemporary Central and Eastern Europe, Volume: 26, No:1, 2018, ss.33-49.
• Mashreghnews: “Tasire Farmandehane Sepah bar Nezamiyane Azerbaycan”, 6 Eylül 2011, (çevrimiçi), https://bit.ly/31fO2vJ.
• Memmedov, Yakup: “Yaqub Məmmədov 1992-ci İlin Tarixi Sirrini Açdı”, MİA, 10 Ocak 2017, (çevrimiçi), https://bit.ly/3dJoxWg.
• Mohammadzadeh, Mohsen: “Asrar ve Haqayeqe Nagofteye Qarebağ (Farsça)”, Arannews, 8 Nisan 2016, (çevrimiçi), https://bit.ly/3aDnsOL.
• MsPartiot: “Rahim Qaziyev Şuşa Getsə Başıma Güllər Vuracam İfadəsini İşlətməyib!”, 10 Haziran 2010, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=b8JvvMauaB4.
• Noiaghdam, Rahim: “Aliyef Doruğ Miquyed ke Mikhad Qarebağ ra Azad Konad (Farsça)”, İranzamin, 24 Ocak 2020, (çevrimiçi), https://bit.ly/3rOxOVm.
• Noiaghdam, Rahim: “Amalliyati ke Baraye Azadsaziye Qarabağ Ancam Şod Farmandehiye An ra Bande bar Ohde Gereftam (Farsça)”, Qafqaz, 22 Ocak 2020, (çevrimiçi) https://bit.ly/3sOERKF.
• Ovlanasab, Ahmad: “Omid be Payane Modele Ehterame Yekcanebe”, Diplomasiye İrani , 21 Haziran 2013, (çevrimiçin), https://bit.ly/33h4wof.
• Oyannews: “Tebriz: Bazdaşte Amir Valizadeh ve Azimi Qadim (Farsça)”, 9 Nisan 2016, (çevrimiçi), https://bit.ly/3GfFu71.
• Qulizade, Vefa: “Moşavere Sabeqe Dovlate Azerbaycan: Rusiye Yekbar Dekhalate İran dar Monaqeşeye Qerebağ ra Motavaqqef Kard (Farsça)”, Arannews, 15 Aralık 2013, (çevrimiçi), https://bit.ly/3IIoYia.
• Raefipur, Ali Akbar: “Qarebağ ve Şahadate İranian”, Havadarane Raefipur, 13 Ekim 2020, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=lgXhhGUfiDI.
• Rafsancani, Akbar H.: Karnameye ve Khaterate Haşemi Rafsancani (Farsça), Sale 1372, Tahran, 2016.
• Rafsanjani, Akbar H.: Salabate Sazandegi, Rafsanjani, 24 Ağustos1993, (çevrimiçi), https://bit.ly/3hCyBDf.
• Rezai, Ali: “Goftoguye Ekhtesasi ba Serhange Sepah Ali Rezai, Bakhşe Dovvom (Farsça)”, VOA Lastpage, 26 Kasım 2021, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=MlUpgXmXfik.
• Rezvani, Babak: “Iran in the Early Days of the Karabakh Conflict”, Radboud Repository, 2013, (çevrimiçi) https://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/217673/217673.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
• Riaux, Gilles: “The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran”, Central Asian Survey, Volume: 27, No:1, 2008, ss.45-58.
• Savalan, İbrahim: “Sukht Urmu (Farsça)”, Conbeşe Daneşcuiye Azerbaycan (ed. Naseraddin Alizadeh), Terbiz, 2005, ss.57-62.
• Shaffer, Brenda: Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity, Cambridge, MA and London, MIT Press, 2002.
• Shokri, Omid: “Negahi be Naşriyate Daneşcuiye Azerbaycan (Farsça)”, Conbeşe Daneşcuiye Azerbaycan (ed. Naseraddin Alizadeh), Terbiz, 2005, ss.123-138.
• Souleimanov, Emil and Ondrej Ditrych: “Iran and Azerbaijan: A Contested Neighborhood”, Middle East Policy, Volume: 14, No.2, 2007, ss.101-116.
• Souleimanov, Emil vd.: “The Rise of Nationalism among Iranian Azerbaijanis: A Step toward Iran’s Disintegration?”, Middle East Review of International Affairs, Volume: 17, No:1, 2013, ss.71-91.
• Tabnak: “Rahbare Moazzame Enqelab: Qarebağ Khake Eslam Ast (Farsça)”, 3 Mart 2019, (çevrimiçi), https://bit.ly/31P6Geb.
• Tabnak: “Revayate Khandani az Ravabete İran ve Azerbaycan dar Cange Qarebağ”, 24 Ekim 2018, (çevrimiçi), https://bit.ly/3gw4XyN.
• Tasnim News Agency: “Serdar Noiaghdam: Khune Hac Qasem Amrika ra Khafe Mikonad (Farsça)”, 15 Şubat 2020, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=3msy-mLisQA.
• Tasnim: “Rahpeymaiye Aramaneye Tehran dar 24 Avril, 24 Nisan 2014, (Çevrimiçi), https://bit.ly/3ET5lla.
• Velimemmedov, Mamed: Очерки по Карабахской войне, Litres, 2019.
• Waal, Thomas De: Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, New York, New York University Press, 2003.
• Yoska, Erhan: “Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan Özelinde Türk Dünyası Meselelerine Bakışı”, Journal of Universal History Studies, 3.Prof. Dr. Mustafa Keskin Special Issue, ss.216-237.
• Youtube: “Cingiz Mustafayev Laçının işğalı”, 4 Şubat 2016, (çevrimiçi), https://www.youtube.com/watch?v=ZMhGFJvBG30.