Yaşlı Bireylerde Akılcı İlaç Kullanımı, Farkındalığı ve İlaç Tedavisine Uyum Öz-Etkililiğini Artırmaya Yönelik Girişimler: Deneysel Bir Çalışma

Yıl 2025, Cilt: 18 Sayı: 1, 14 - 24, 30.06.2025

Türkan Akyol Güner

https://doi.org/10.46414/yasad.1701553

Öz

Bu çalışmanın amacı, yaşlı bireylerde akılcı ilaç kullanımı, farkındalığı ve ilaç tedavisine uyum öz-yeterliğini artırmaya yönelik uygulanan girişimlerin etkilerini değerlendirmektir. Çalışma, dâhil edilme kriterlerini karşılayan 68 yaşlı birey ile yürütülmüştür. Girişim grubunun %55,9’u ve kontrol grubunun %58,9’u erkektir. Müdahale grubunun yaş ortalaması 70,32±5,60, kontrol grubunun yaş ortalaması ise 71,20±5,41 olarak bulunmuştur. Girişim grubundaki yaşlı bireylere uygulanan girişimlerin ardından, Akılcı İlaç Kullanımı Ölçeği (AİKÖ), Akılcı İlaç Kullanımı Farkındalık Ölçeği (AİKFÖ), İlaç Tedavisine Uyum Öz-Etkililik Ölçeği - Kısa Formu (MASES-SF) ve WHO (5) İyi Oluş Ölçeği puan ortalamalarının, kontrol grubuna göre anlamlı düzeyde arttığı belirlenmiştir (p<0,05). Akılcı ilaç kullanımı, farkındalık ve ilaç tedavisine uyum öz-yeterliğini artırmaya yönelik girişimlerin; yaşlı bireylerin bilgi düzeyi, tedaviye uyumları ve genel iyilik halleri üzerinde olumlu etkileri olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Yaşlı , Yaşlılık , Akılcı ilaç kullanımı , Tedaviye uyum , İyi oluş

Etik Beyan

Bu çalışma, Helsinki Bildirgesi’nde belirtilen etik ilkelere uygun olarak yürütülmüştür. Araştırma için Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi İnsan Araştırmaları Etik Kurulu’ndan etik onay alınmış (07.03.2023-281593) ve İl Sağlık Müdürlüğü’nden kurumsal izin sağlanmıştır. Araştırmaya katılmayı gönüllü olarak kabul eden yaşlı bireylerden bilgilendirilmiş onam alınmıştır. Katılımcıların gizliliği, isim ve kimlik bilgilerinin verilerden çıkarılmasıyla sağlanmıştır. Veri gizliliği, gönüllü koordinasyonunda güvenli ve güvenilir araçlar kullanılarak korunmuştur. Katılımcılardan toplanan verilerin türü ve miktarı, yalnızca araştırma amacıyla sınırlı tutulmuştur. Doldurulan formlar araştırmacının ofisinde kilitli bir dolapta saklanmış; elektronik veri tabanı ise şifrelenmiş bilgisayarda güvenli şekilde muhafaza edilmiştir.

Teşekkür

Çalışmaya katılan yaşlı bireylere ve destekleri için aile sağlık merkezi çalışanlarına teşekkür ederim.

Interventions to Enhance Rational Drug Use, Awareness, and Self-Efficacy in Medi-cation Adherence Among Older Adults: An Experimental Study

Öz

The aim of this study was to evaluate the effects of interventions applied to improve rational drug use, awareness, and medication adherence self-efficacy in older adults. The study was conducted with 68 older adults who met the inclusion criteria. In the study, 55.9% of the intervention group and 58.9% of the control group were male. The average age of the intervention group was 70.32±5.60, and the average age of the control group was 71.20±5.41. It was determined that, following the interventions applied to older adults in the intervention group, the mean scores of the Rational Drug Use Scale (RDUS), Rational Drug Use Awareness Scale (RDUAS), Medication Adherence Self-Efficacy Scale – Short Form (MASES-SF), and the WHO (5) Well-being Scale increased significantly compared to the control group (p<0.05). Interventions to improve rational drug use, awareness, and self-efficacy in medication adherence positively impacted older adults' knowledge, treatment adherence, and overall well-being.

Anahtar Kelimeler

Elderly , Aging , Rational drug use , Medication adherence , Well-being

Kaynakça

• Abud, T., Kounidas, G., Martin, K. R., et al. (2022). Determinants of healthy aging: A systematic review of contemporary literature. Aging Clin Exp Res, 34, 1215–1223. doi:10.1007/s4 0520-021-02049-w
• Aktaş, H., & Selvi, H. (2019). Erişkinlerde Akılcı İlaç Kullanımı Farkındalık Ölçeğinin Gelişti-rilmesi: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Mersin Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 12(3), 439–447. doi:10.26559/mersinsbd. 543459
• Alp, H., Türk, S., Yılmaz, S., Tiryaki, U. M., et al. (2018). Akılcı ilaç kullanımı. Mustafa Kemal Üniversitesi Tıp Dergisi, 9(33), 33–41.
• Asma, S., Gereklioğlu, Ç., Korur, A. P., & Erdoğan, A. F. (2014). Multimorbiditesi olan yaşlı has-talarda çoklu ilaç kullanımı: Aile hekimliğinde önemli bir problem. TJFMPC, 8(1), 8–12.
• Ayruk, H. G., & Uğur, H. G. (2022). Hipertansiyon hastalarına verilen eğitim ve telefon danış-manlığının ilaç tedavisi uyumuna ve akılcı ilaç kullanımına etkisi: Tek kör randomize kontrollü çalışma. Ordu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Ordu.
• Azeez, S., Panakkal, L. M., Meenpidiyil, S. S., et al. (2020). Impact of clinical pharmacist inter-vention in promoting rational antibiotic use in pediatric patients. Research Journal of Pharmacy and Technology, 13, 5077–5082. doi:10.5958/0974-360X.2020.00889.6
• Bahar, N. T., & Başıbüyük, H. H. (2019). Antalya 60+ tazelenme üniversitesi öğrencilerinin iyilik halinin değerlendirilmesi. Ankara Sağlık Bilimleri Dergisi, 8(1), 160–173. https:// der-gipark.org.tr/en/pub/ausbid/issue/46310/541777
• Bahat, G., Tufan, F., Bahat, Z., et al. (2014). Comorbidities, polypharmacy, functionality and nutritional status in Turkish community-dwelling female elderly. Aging Clin Exp Res, 26, 255–259. doi:10.1007/s40520-014-0229-8
• Banning, M. (2008). Older people and adherence with medication: A review of the literature. Int J Nurs Stud, 45, 1550–1561. doi:10.1016/ j.ijnurstu.2008.02.009
• Bech, P. (2004). Measuring the dimensions of psychological general well-being by the WHO-5. QoL Newsletter, 32, 15–16.
• Cengiz, Z. (2018). Hemodiyaliz hastalarına sağlık inanç modeli doğrultusunda verilen eğitimin akılcı ilaç kullanımı üzerine etkisi. İnönü Üni-versitesi, Doktora Tezi, Malatya.
• Charnock, D., Shepperd, S., Needham, G., et al. (1999). DISCERN: An instrument for judging the quality of written consumer health in-formation on treatment choices. J Epidemiol Community Health, 53, 105–111. doi:10.11 36/jech.53.2.105
• Çobanoğlu, A., & Özdemir Alkanat, H. (2019). Hastanede yatan hastaların akılcı ilaç kulla-nımına yönelik bilgi ve davranışlarının ince-lenmesi. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilim-leri Dergisi, 22(1), 33–40.
• De Bolle, L., Mehuys, E., Adriaens, E., et al. (2008). Home medication cabinets and self-medication: A source of potential health threats? Ann Pharmacother, 42, 572–579. doi:10.1345/aph.1K533
• Demirbaş-Çelik, N., & Korkut-Owen, F. (n.d.). Sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının iyilik halini yordayıcılığı. Journal of Strategic Rese-arch in Social, 3(3), 69–88. http://dergipark. gov.tr/josress/issue/31537/345579
• Demirtaş, Z., Dağtekin, G., Demirtaş, Z., et al. (2018). Rational drug use attitudes and be-haviors of adults who apply for primary health care in semirural areas. ESTUDAM Public Health Journal, 3, 12–23.
• Ertan, T., Eker, E., & Güngen, C. (1999). The Standardized Mini Mental State Examination for illiterate Turkish elderly population. Paper presented at the 2nd International Symposium on Neurophysiological and Neuro-psychological Assessment of Mental and Be-havioral Disorders, Bursa, Turkey.
• Eskin, H. E. (2019). Hemşirelerde akılcı ilaç kul-lanımı konusunda farkındalık oluşturmada eğitimin etkisi. Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, İstanbul.
• Fernandez, S., Chaplin, W., Schoenthaler, A. M., et al. (2008). Revision and validation of the medication adherence self-efficacy scale (MASES) in hypertensive African Americans. J Behav Med, 31, 453–462. doi:10.1007/ s10865-008-9170-7.
• Folstein, M. F., Folstein, S., & McHugh, P. R. (1975). 'Mini Mental State': A practical method for grading the cognitive state of patients for the clinician. J Psychiatr Res, 12, 189–198. doi:10.1016/0022-3956(75)90026-6
• Gellad, W. F., Grenard, J. L., & Marcum, Z. A. (2011). A systematic review of barriers to medication adherence in the elderly: Looking beyond cost and regimen complexity. Am J Geriatr Pharmacother, 9, 11–23. doi:10.10 16/j.amjopharm. 2011.02.004
• Gocer, S., & Gunay, O. (2020). Effect of health belief model-based education to elder indi-viduals on rational drug use. Medicine, 9, 629–634. doi:10.5455/medscience.2020.06. 104
• Gökdoğan, F. (2003). An instrument for judging the quality of written consumer health information on treatment choices (DISCERN). Oncology Nursing Association Bulletin, 16–17, 8–16.
• Güngen, C., Ertan, T., Eker, E., et al. (2002). Stan-dardize Mini Mental Test’in Türk toplumunda hafif demans tanısında geçerlik ve güvenilir-liği. Türk Psikiyatri Dergisi, 13(4), 273–281.
• Güven, M. (2019). Karaman Devlet Hastanesi Genel Cerrahi Servisinde yatan hastaların akılcı ilaç kullanımı konusunda bilgi ve dav-ranışlarının belirlenmesi. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, Karaman.
• Hacıhasanoğlu, R., Gözüm, S., & Çapık, C. (2012). Validity of the Turkish version of the medica-tion adherence self-efficacy scale-short form in hypertensive patients. Anatolian Journal of Cardiology, 12, 241–248. doi:10.5152/akd. 2012.068
• Holt, E. W., Rung, A. L., Leon, K. A., et al. (2014). Medication adherence in older adults: A qual-itative study. Educ Gerontol, 40, 198–211. doi:10.1080/03601277. 2013.802186
• Lee, V. W., Pang, K. K., Hui, K. C., et al. (2013). Medication adherence: Is it a hidden drug-related problem in hidden elderly? Geriatr Gerontol Int, 13, 978–985. doi:10.1111/ggi. 12042
• Leporini, C., De Sarro, G., & Russo, E. (2014). Adherence to therapy and adverse drug reac-tions: Is there a link? Expert Opin Drug Saf, 13, 41–55. doi:10.1517/14740338.2014. 947260
• Lowe, C. J., Raynor, D. K., Purvis, J., et al. (2000). Effect of a medicine review and education program for older people in general practice. Br J Clin Pharmacol, 50, 172–175. doi:10.10 46/j.1365-2125.2000.00247.x
• Machado-Alba, J. E., Echeverri-Cataño, L. F., Londoño-Builes, M. J., et al. (2014). Social, cultural and economic factors associated with self-medication. Biomédica, 34, 580–588. doi:10.1590/S0120-41572014000400011
• Mansur, N., Weiss, A., Hoffman, A., et al. (2008). Continuity and adherence to long-term drug treatment by geriatric patients after hospital discharge: A prospective cohort study. Drugs Aging, 25, 861–870. doi:10.2165/00002512-200825100-00005
• McMahon, S., & Fleury, J. (2012). Wellness in older adults: A concept analysis. Nurs Forum, 47, 39–51. doi:10.1111/j.1744-6198.2011. 00254.x
• Moher, D., Hopewell, S., Schulz, K. F., et al. (2012). CONSORT 2010 Explanation and Elaboration: Updated guidelines for reporting parallel group randomized trials. Int J Surg, 10, 28–55. doi:10.1016/j.ijsu.2011. 10.001
• Ogedegbe, G., Mancuso, C. A., Allegrante, J. P., et al. (2003). Development and evaluation of a medication adherence self-efficacy scale in hypertensive African-American patients. J Clin Epidemiol, 56, 520–529. doi:10.1016/ s0895-4356(03)00053-2
• Öztürk, G. Z., Ardıç, C., & Toprak, D. (2017). Fre-quency of polypharmacy and use of potentially inappropriate medications in the elderly. Turk J Geriatr, 20, 296–305.
• Qvarfordt, M., Throfast, V., Petersson, G., et al. (2021). Web-based education of the elderly improves drug utilization literacy: A random-ized controlled trial. Health Informatics Jour-nal, 27, 1460458220977585. doi:10.1177/ 1460458220977585
• Say Sahin, D., Özer, Ö., & Zubaroğlu Yanardağ, M. (2018). Yaşlı bireylerin ilaç kullanımına iliş-kin davranışlarının sosyo-demografik değiş-kenler açısından incelenmesi. MAKÜ Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 6(1), 15–25. doi:10.24998/maeusabed.420301
• Toh, M. R., Teo, V., Kwan, Y. H., et al. (2014). As-sociation between number of doses per day, number of medications and patient's non-compliance, and frequency of readmissions in a multi-ethnic Asian population. Prev Med Rep, 1, 43–47. doi:10.1016/j.pmedr.2014. 10.001
• TÜİK, İstatistiklerle Yaşlılık, 2024. Erişim 5 Kasım 2024. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/ Index?p=%C4%B0statistiklerle-Ya%C5%9Fl%C4%B1lar-2023-53710&dil=1.
• United Nations. (2024). Current status of older persons worldwide. Erişim 10 Kasım 2024. https://www.un.org/en/desa/world-population-projected-reach-98-billion-2050-and-112-billion-2100.
• Wang, W., Lau, Y., Loo, A., et al. (2014). Medication adherence and its associated factors among Chinese community-dwelling older adults with hypertension. Heart Lung, 43, 278–283. doi:10.1016/j.hrtlng.2014.05.001
• World Health Organization. (1987). The rational use of drugs: Report of the conference of ex-perts, Nairobi, 25–29 November 1985. Erişim: 1 Ekim 2024. https://apps.who.int/ iris/handle/10665/37174.
• World Health Organization. (2004). The world medicines situation. https://www.who.int/ publications/ i/item/WHO-EDM-PAR-2004.5. Erişim: 10 Ekim 2024.
• World Health Organization. (2020). Essential medicines and health products. Erişim: 1 Ekim 2024. https://www.who.int/ medi-cines/areas/rational_use/en/
• Yap, A. F., Thirumoorthy, T., & Kwan, Y. H. (2016). Medication adherence in the elderly. Journal of Clinical Gerontology & Geriatrics, 7, 64–67. doi:10.1016/j.jcgg.2015.05.001
• Yazdanpanah, Y., Saleh Moghadam, A., Mazlom, S., et al. (2019). Effect of an educational program based on health belief model on medication adherence in elderly patients with hy-pertension. Evidence Based Care, 9, 52–62. doi:10.22038/EBCJ.2019.35215.1895