Kilis Şehri’nin Demografik Yapılanması Üzerine Bazı Görüşler (16-20. Yüzyıllar)

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 1, 31 - 48, 25.06.2023

Bilgehan Pamuk

Öz

Kilis, pek çok medeniyetin mücadelesine sahne olan bir alanda yer almakla birlikte ismi tarihi kaynaklarda pek fazla geçmemişti. 16. yüzyılda Osmanlıların doğu politikası kapsamında Anadolu’daki hâkimiyet mücadelesine katılmasıyla birlikte 1516 yılında Kilis’i idareleri altına aldılar. Başlangıçta küçük bir köy statüsünde olan Kilis, 16. yüzyılın ortalarına doğru merkezi yönetimimin izlediği iskân siyaseti sonucunda şehir kimliği kazanmıştı. Özellikle Canboladoğlu ailesinin katkılarıyla da yüzyılın sonlarına oldukça mamur bir görünüm elde etmişti. Gelişiminin göstergesi olarak önce nahiye merkezi, sonra kaza merkezi ve en nihayetinde sancak merkezi bir şehir statüsüne ulaşmıştı 17. ve 18. yüzyılda da Kilis’in gelişmesi ve genişleme devam etmişti. Modernleşme çağının egemen olduğu 19. yüzyılda ise değişen dünya düzeni içerisinde önceki yüzyıllardan farklı bir Kilis şehri kendisini gösterdi. Süreç içerinde bir defa istila yaşayan şehir, 20. yüzyılın başlarına kadar kaza merkezi bir şehir statüsünü sürdürmüştü. Şehirlerin gelişim süreçleri konusunda demografik bilgiler çok önem arz etmekteydi. Dolayısıyla Kilis şehrinin inkişaf ve tekamülünü net bir şekilde ortaya koyabilme noktasında tarihi kaynakların verdiği bilgiler ışığında demografik yapısı ortaya konulmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kilis, Kaza, Demografi, Nüfus, Yerleşme, İskân

Some Perspectives on the Demographic Structuring of the City of Kilis (16th -20th Centuries)

Öz

In this article, Although Kilis is located in an area that was regarded as a place of struggle of many civilizations, its name was rarely recorded in the historical archives in historical sources. In the 16th century, when the Ottomans attempted the conflict for dominance in Anatolia within the scope of their Eastern policy, The Ottomans exercised the authority in Kilis in 1516. Kilis, which was considered a small village at the beginning, turned into a city Centre as a result of the settlement policy followed by the central government towards the middle of the 16th century. Especially with the contributions of the Canboladoğlu family, it had achieved a very solid facet at the end of the century. As an indicator of its development, it first reached the status of a district center, then a district center and finally a sanjak center, and in the 17th and 18th centuries, the development and expansion of Kilis continued. In the 19th century, when the era of modernization was dominant, a different city of Kilis showed itself in the changing world order. The city, which experienced an invasion once in the process, maintained the status of a district center city until the beginning of the 20th century. Demographic data was very important about the development processes of cities. Therefore, in order to clearly reveal the development and evolution of the city of Kilis, the demographic structure of the city was aimed to be revealed in the light of the information given by historical sources.
Key Words: Ottoman, Kilis, Kaza, Demography, Population, Settlement, Settling

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Kilis, Kaza, Demography, Population, Settlement, Settling

Kaynakça

• I. ARŞİV VESİKALARI
• A. Cumhurbaşkanlık Osmanlı Arşivi (BOA.)
• Nüfus Defteri (NFS.d,) 3724; 3727.
• Sadâret Amedî Kalemi Evrakı (A.AMD.) 10/100
• Sadaret Mektubî Kalemi Defterleri (A.MKT.) 160/11; 167/72; 225/93.
• Tahrir Defteri (TD). 93, 146, 181.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Tahrir Defteri (TK. GM.d.) 171.
• B. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi Kilis Fotoğrafları: 90435.
• C. Süreli Yayınlar
• 1. Salnameler
• a. Salname-i Vilayet-i Halep 1284, 1285, 1286, 1287, 1288, 1289, 1290, 1291, 1293, 1295, 1299, 1300, 1302, 1303, 1305, 1306, 1307, 1308, 1309, 1310, 1312, 1313, 1314, 1315, 1316, 1317, 1318, 1319, 1320, 1321, 1322, 1323, 1324, 1326. 2. Yıllıklar
• a. Annuaire Oriental du Commerce de L'industrie L'administration et de Magistrature, (1891).
• b. Annuaire Oriental du Commerce de L'industrie L'administration et de Magistrature, (1893-1894).
• c. Annuaire Oriental du Commerce de L'industrie L'administration et de Magistrature, (1896).
• D. Sertaç Tanıtım Arşivi
• II. KAYNAK ESERLER
• Ainsworth, W. (1844). Ainsworth’s Magazine: A Miscellany of Romance, General Literature, & Art (6). John Mortimer.
• Chesney, F. R. (1850). The Expedition for the Survey of the Rivers Euphrates and Tigris: Carried on by Order of the British Government in the Years 1835, 1836, and 1837; Preceded by Geographical and Historical Notices of the Regions Situated Between the Rivers Nile and Indus. Longman, Brown, Green, and Longmans.
• Cuinet, V. (1850). La Turquie d’Asie; Géographie Administrative, Statistique, Descriptive et Raisonnée de Chaque Province de l’Asie-Mineure (C. 2). Ernst Leroux.
• Evliya Çelebi. (2005). Evliya Çelebi Seyahatnamesi (R. Dankoff, S. A. Kahraman, & Y. Dağlı, haz.; C. 9). Yapı Kredi Yayınları.
• Kâmil Bin Hüseyin Bin Muhammed Bin Mustafa El-Pâli El-Halebî El-Gazzî. (1926). Nehrü’z-zeheb fî tarih-i Haleb (Halep, C. 1). Matbaatu’l-Maruniyye.
• Kruse, P. R. (1911). Killis. İçinde Encyclopædia Britannica (11. bs, C. 15). Cambridge University Press. Şemseddin Sami. (1314). Kamusü’l A’lâm (C. 5). Mihran Matbaası.
• III. ARAŞTIRMA VE İNCELEME ESERLERİ Akdemir, İ. & İncili, Ö. (2014). Coğrafi Ortam ve Kent Fizyolojisi İlişkileri: XIX. Yüzyıl Kilis Şehri Örneği. Marmara Coğrafya Dergisi, 0(29), 220-247.
• Akis, Metin, XVI. Yüzyılda Kilis ve Azez Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, (2002).
• Akis, M. & Tektuna, M. (2017). Hurûfât Defterlerinde 17.-19 Yüzyıllar Arasında Kilis’te Sosyal ve Dini Hayat. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 7 (14), 88-103.
• Barkan, Ö. L. (1940-1941). Türkiye'de İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri II. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 2 (1), 20-59.
• Barkan, Ö. L. (1941). Türkiye'de İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri II. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 2 (2), 214-247.
• Barkan, Ö. L. (1953) “Tarihî Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, 1-26.
• Bebekoğlu, S. & Tektuna, M. (2008). Kilis Kültür Envanteri (Kentsel Mimari, Kırsal Mimari, Yazıt Eserleri),
• Çadırcı, M. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı Türk Tarih Kurumu.
• Doğru, H. (1989). “Osmanlı Devleti’nde Toprak Yazımından Nüfus Sayımına Geçiş ve Bir Nüfus Yoklama Defteri Örneği”. Anadolu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 233-285.
• Emecen, F. M. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazâsı Türk Tarih Kurumu.
• Ergenç, Ö. (1981). “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerindeki Bazı Düşünceler”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, II, (11-15 Ekim 1976), 1265-1274.
• Ergenç, Ö. (1984). “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine” Osmanlı Araştırmaları, IV, 69-77.
• Faroqhı, S. (1994). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, (Çeviren Neyyir Kalaycıoğlu). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Jennıngs, R. (1976). “Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum”, International Journal Of Middle East Studies, 7, 21-57.
• Karal, Enver Ziya. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914); Demografik ve Sosyal Özellikleri (Çeviren Bahar Tırnakçı). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Kesici, Ö. (1995). “Kilis’in Şehir Coğrafyası Özelliklerine Genel Bir Bakış”, Doğu Coğrafya Dergisi 1, 246-280. Koç, Y. (2016). “İskân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek. 1, 650-651.
• KÜTÜKOĞLU, M. (2000). XV ve XVI. Asırlarda İzmir Kazasının Sosyal ve İktisadi Yapısı. İzmir Büyükşehir Belediyesi. Miroğlu, İ. (1990). Kemah Sancağı ve Erzincan Kazâsı (1520-1566). Türk Tarih Kurumu.
• Ortaylı, İ. (2000). Osmanlı Toplumda Aile. Pan.
• Özel, O. (2000). “Avârız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik. (Editörler. Halil İnalcık- Şevket Pamuk), 33-50.
• Pamuk, B. (2009). “XVII. Yüzyılın Ortalarında Gümüşhane (Torul) Kazası”, Belleten, LXXIII(266), 115-143.
• Pamuk, B. (2019). Ayntâb Kazası (1867-1908). Şehitkâmil Belediyesi.
• Pamuk, B. (2020). Kilis Kazası (1867-1908). Kilis Belediyesi.
• Serbestoğlu, İ. (2014). “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus Algısının Değişimi ve Nüfusu Arttırma Çabasında Müfettişlerin Rolü”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(31), 255-273,
• Tankut, G. (1973) “Osmanlı Şehrinde Ticarî Fonksiyonlar”, Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 2, 773-779.