Bilişsel Süreçlerin Eğitimsel Değeri Bağlamında Din Eğitiminde Akıl, Anlama ve Biliş

Yıl 2025, Cilt: 5 Sayı: 2, 552 - 575, 21.12.2025

İsmail Demir

https://doi.org/10.59902/yazit.1762758

Öz

Bu çalışma, din eğitiminde bilişsel süreçlerin eğitimsel değerini çok boyutlu bir bakış açısıyla ele almakta ve akıl yürütme, anlama ve biliş temelli yaklaşımların müfredatlara nasıl entegre edilebileceğini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Din eğitiminin yalnızca bilgi aktarımına odaklanması, öğrencilerin entelektüel, duyuşsal ve davranışsal gelişimini sınırlamakta, dini değerlerin içselleştirilmesinde yüzeysel ve geçici öğrenmelere yol açmaktadır. Bu araştırmanın önemi, çağdaş bilişsel gelişim teorilerini klasik İslam düşüncesindeki akıl, hikmet ve tefekkür temelli yaklaşımlarla birlikte değerlendirerek din eğitiminin yeniden yapılandırılmasına katkıda bulunmasından kaynaklanmaktadır. Nitel araştırma deseni kullanılarak yapılandırılan bu çalışmada, müfredatlar, ders kitapları, öğrenme çıktıları ve yöntemler doküman analizi yoluyla derinlemesine incelenmiştir. Ayrıca, teorik çerçeve yapılandırmacı bir yaklaşım etrafında oluşturulmuştur. Piaget, Vygotsky, Bloom, Bruner ve Gardner gibi teorisyenlerin bilişsel gelişim yaklaşımları din eğitimi bağlamında incelenmiş ve kavram haritaları, tartışma teknikleri, dramatizasyon ve proje tabanlı öğrenme gibi yöntemlerin katkıları pedagojik olarak değerlendirilmiştir. Bulgular, din eğitimi programlarındaki bilişsel hedeflerin genellikle bilgi ve kavrama ile sınırlı olduğunu, üst düzey bilişsel becerilerin (analiz, değerlendirme ve yaratma) ise yeterince ele alınmadığını göstermektedir. Ayrıca, tartışma, dramatizasyon ve proje uygulamaları gibi öğrenci merkezli yöntemlerin, dini kavramların daha derin ve anlamlı bir şekilde anlaşılmasına katkıda bulunduğu görülmüştür. Çalışma, din eğitiminin salt aktarıma dayalı bir yaklaşımdan ziyade, eleştirel düşünme, problem çözme, anlam oluşturma ve değer odaklı yaşam becerilerini destekleyen bilişsel temelli bir yapıya dönüştürülmesi gerektiğini öne sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bilişsel Gelişim , Eğitimsel Değer , Bağlam İçinde Din Eğitimi , Zihin

Reason, Understanding and Cognition in Religious Education in The Context of The Educational Value of Cognitive Processes

Öz

This study examines the educational value of cognitive processes in religious education from a multidimensional perspective and aims to analyze how reasoning, understanding, and cognition-based approaches can be integrated into curricula. Focusing solely on the transmission of information in religious education limits students' intellectual, affective, and behavioral development, leading to superficial and temporary learning in the internalization of religious values. The importance of this research stems from its contribution to the restructuring of religious education by evaluating contemporary cognitive development theories alongside the approaches based on reason, wisdom, and contemplation in classical Islamic thought. Structured using a qualitative research design, this study deeply examines curricula, textbooks, learning outcomes, and methods through document analysis. Furthermore, the theoretical framework is built around a constructivist approach. Cognitive development approaches of theorists such as Piaget, Vygotsky, Bloom, Bruner, and Gardner are examined within the context of religious education, and the pedagogical contributions of methods such as concept maps, discussion techniques, dramatization, and project-based learning are evaluated. The findings indicate that cognitive objectives in religious education programs are often limited to knowledge and comprehension, and that higher-order cognitive skills (analysis, evaluation, and creation) are not adequately addressed. Furthermore, student-centered methods such as discussion, dramatization, and project-based activities were found to contribute to a deeper and more meaningful understanding of religious concepts. The study suggests that religious education should be transformed from a purely transmission-based approach into a cognitively based structure that supports critical thinking, problem-solving, meaning-making, and value-oriented life skills.

Anahtar Kelimeler

Religious education , cognitive development , educational value , mind

Kaynakça

• Acar, Mehmet (2005). “Radikal Selefi Zihniyete Bir Reddiye”. Muhafazakâr Düşünce, 2(6): 164–196.
• Armstrong, Karen (2000). The Battle for God. New York: Alfred A. Knopf.
• Ausubel, David Paul (2000). The Acquisition and Retention of Knowledge: A Cognitive View. Dordrecht: Springer Science+Business Media.
• Aydınalp, Halil (2008). İntihar Eylemleri Ekseninde Din ve Terör İlişkisi. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ayverdi, İlhan (2005). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. C.1–4. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Bilgin, Beyza (1986). “Çocuğun Manevi Eğitimi”. Din Öğretimi Dergisi, 29: 29–35.
• Davies, Martin (2014). “A Model Of Critical Thinking In Higher Education”. Higher Education: Handbook of Theory And Research. Ed. Michael B. Paulsen. Cham: Springer, 41–92.
• Demir, Ömer ve Kaya, Hasan İbrahim (2015). “Öğretmen Adaylarının Bilişsel Farkındalık Beceri Düzeylerinin Eleştirel Düşünme Durumları ile İlişkilerinin İncelenmesi”. Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi, 5(1): 35–68.
• Dennis, Paul J. & Vander Wal, Shawn J. (2010). “The Cognitive Flexibility Inventory: Instrument Development And Estimates Of Reliability And Validity”. Cognitive Therapy And Research, 34(3): 241–253.
• Duran, Mustafa Enes (2021). “Eleştirel Düşünme ve Dindarlık: Üniversite Öğrencileri Üzerine Nicel Bir Araştırma”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23(43): 53–79.
• Dwyer, Christopher & Hogan, Michael J. – Stewart, Ian (2011). “The Promotion of Critical Thinking Skills Through Argument Mapping”. Critical Thinking. Ed. Christopher P. Horvath – James M. Forte. New York: Nova Science Publishers, 97–121.
• Efklides, Anastasia & Shayer, Michael (2018). Neo-Piagetian Theories of Cognitive Development. London: Routledge.
• Fabretti, Valentina (2015). “Rethinking Religious Education Sociologically: A Contribution to The European Debate and Comparison”. The Future of Religious Education In Europe. Ed. Kristina Stoeckl. Göttingen: ReligioWest, 19–26.
• Fığlalı, Ethem Ruhi (1997). “Haricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.16. Ankara: TDV Yayınları, 169–175.
• Glock, Charles Y. (1962). “On The Study of Religious Commitment”. Religious Education, 57(4): 98–104. Görmez, Mehmet (2016). TRT Haber Televizyonu Canlı Yayını, 14 Ocak 2016, 20:30–21:30.
• Hay, David & Hunt, Kate (2000). Understanding The Spirituality Of People Who Don’t Go To Church. Nottingham: University of Nottingham.
• Kılavuz, Mehmet Ali (2000). “Ergenlerde Özdeşim ve Din Eğitimi”. Gençlik, Din ve Değerler Psikolojisi. Ed. Hayati Hökelekli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Koç, Ahmet (2025). “Türkiye’de İlahiyat Fakültelerinde Din ve Pedagoji Eğitiminin 100. Yılında: Dünyadaki Benzer Programlarla Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Religions, 16(1): 49.
• Köylü, Mustafa (2011). Psiko-Sosyal Açıdan Dinî İletişim. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Megginson, Leon C. (1977). Personal And Human Resources Administration. Illinois: Irwin-Dersey Limited.
• Morgan, Thomas C. (1991). Psikolojiye Giriş. Çev. Hasan Arıcı vd. İstanbul: [Yayınevi Belirtilmemiş].
• Morozova, Lyudmila V.; Zvyagina, Natalia V. & Terebova, Natalia N. (2008). “Characteristics Of Visual Perception In Seven-Year-Old Children Differing In Functional Maturity Of Brain Structures”. Human Physiology, 34(1): 14–21.
• Ömeroğlu, Ebru ve Kandır, Adalet (2007). Bilişsel Gelişim. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları.
• Özbek, Meral (1991). Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özdamar, Leyla (2007). “A Dynamic Logistics Coordination Model for Evacuation and Support In Disaster Response Activities”. European Journal of Operational Research, 179(3): 1177–1193.
• Özden, Yüksel (2003). Öğrenme ve Öğretme. Ankara: Pegem Yayıncılık.
• Özhamam, Emine (2007). Az Gören Öğrencilerin Gelişiminde Bilgisayar Destekli Eğitim Programının Görsel Algı Becerilerine Etkisi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Özyürek, Arzu (2013). “Altı Yaşında Bellek Eğitimi Verilen Çocukların İki Yıl Sonraki Bellek Gelişimlerinin İzlenmesi”. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(1): 17–26.
• Özyürek, Arzu ve Ömeroğlu, Ebru (2013). “Bellek Eğitimi Programının Altı Yaşındaki Çocukların Bellek Gelişimine Etkisi”. Eğitim ve Bilim, 38(168): 30–45.
• Pajares, Frank & Miller, Mark D. (1994). “Role Of Self-Efficacy and Self-Concept Beliefs in Mathematical Problem Solving: A Path Analysis”. Journal of Educational Psychology, 86(2): 193–203.
• Polat, Mehmet (2013). “Din-Ahlak Öğretiminin Alanı ve Hedefleri”. Düşünen Sınıflar İçin Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretimi İlkokul 4. Sınıf. Ankara: Pegem Akademi.
• Rosenberg, Milton J. (1956). “Cognitive Structure and Attitudinal Affect”. Journal Of Abnormal and Social Psychology, 53(3): 367–372.
• Rousseau, Jean-Jacques (1966). Emil yahut Terbiyeye Dair. Çev. Hilmi Ziya Ülken; Ahmed Rıza Ülgener ve Selahattin Güzey. İstanbul: [Yayınevi Belirtilmemiş].
• Schunk, Dale H. (2009). Learning Theories: An Educational Perspective. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• Senemoğlu, Nuray (2005). Gelişim, Öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uygulamaya. 12. Baskı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Slavin, Robert E. (2013). Eğitim Psikolojisi. Ankara: Nobel Yayınları.
• Solmuş, Tarık (1990). “İş Yaşamı, Denetim Odağı ve Beş Faktörlük Kişilik Modeli”. Türk Psikoloji Bülteni, 10: 196.
• Şerifi, Hamid (1991). “Modern Eğitim Felsefesi Karşısında İslam Eğitim Felsefesi”. İslami Eğitim. Ed. Syed Muhammad Naquib al-Attas. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Taguchi, H. L. & St. Pierre, Elizabeth A. (2017). “Using Concept as Method in Educational and Social Science Inquiry”. Qualitative Inquiry, 23(9): 643–648.
• Tomic, Werner (1993). “Behaviorism And Cognitivism in Education”. Psychology: A Journal of Human Behavior, 30: 3–4.
• Tosun, Cemal (2010). Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Ulusoy, Ayşe (2003). Gelişim ve Öğrenme. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Wright, Andrew (2000). Spirituality And Education. London: Routledge Falmer.
• Yavuz, Kerim (1987). Çocukta Dinî Duygu ve Düşüncenin Gelişmesi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Yavuzer, Yıldız – Demir, Zeki vd. (2006). Eğitim Psikolojisi: Gelişim ve Öğrenme. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
• Yeşilyaprak, Binnur vd. (2002). Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. Ankara: Pegem Yayıncılık.