Osmanlı Kitap Kültüründe Kuyûdât Mahalli Olarak Zahriye: Âşir Efendi Koleksiyonu Örneği

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 159 - 184, 29.09.2025

Elif Derin

Öz

Bu makale Âşir Efendi Koleksiyonu örneğinde yazma eserlerde zahriye sayfalarının işlevini, tipolojisini ve kullanım teamüllerini ele almaktadır. Zahriye sayfası, yalnızca yazmanın fiziksel özelliklerini değil, aynı zamanda maliklerin nüshayla kurduğu entelektüel, duygusal ve sosyal ilişkileri de yansıtan çok katmanlı bir yüzey olarak değerlendirilmeye uygundur. Âşir Efendi Koleksiyonu’nda yer alan yazmalardan hareketle yapılan analiz, bu sayfalarda yer alan kayıtların büyük çoğunluğunun mülkiyetle doğrudan ya da dolaylı şekilde ilişkili olduğunu ortaya koymaktadır. Temellük, iştira, istiktab ve mütalaa gibi kayıtlar, kitapların edinim biçimlerinin yanı sıra, sahiplerinin kitapla kurduğu kişisel ve ilmî bağları da gözler önüne serer. Ayrıca zahriye sayfalarında kayıtların belirli bölgelere tekrarlı biçimde yerleştirilmiş olması, kayıt düşme pratiklerinin tamamen rastlantısal olmadığını, belli yerleşik tercihler veya yazılı olmayan teamüllerle şekillenmiş olabileceğini düşündürmektedir. Dua kalıpları, bibliyografik açıklamalar ve şahsi notlar, yazmanın bir bilgi nesnesinden öte bir hafıza taşıyıcısı olduğunu göstermekte ve zahriye sayfalarını tarihsel bir kültürel belleğe dönüştürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Zahriye , İslam Yazmaları , Yazma Eser Kültürü , Osmanlı Koleksiyonerleri , Âşir Efendi Kütüphanesi.

Zahriya as a Space for Records in Ottoman Book Culture: The Case of Âşir Efendi Collection

Öz

This study investigates the function, typology, and usage conventions of zahriye pages in manuscript culture through the example of the Âşir Efendi Collection. Rather than serving merely as a bibliographic front matter, the zahriye emerges as a dynamic and multilayered surface, recording intellectual, emotional, and social dimensions of the relationship between manuscripts and their owners. The analysis reveals that a significant proportion of the entries on these pages pertain to ownership—whether directly through temellük and ishtira notes, or indirectly via istiktab and mutalaa records—thus providing insight into the provenance, usage, and scholarly engagement with the texts. Importantly, the spatial distribution of entries follows a discernible structure, indicating that such annotations adhered to established conventions rather than arbitrary placement. Additionally, the presence of formulaic prayers, bibliographic excerpts, and marginalia underscores the symbolic and commemorative role of the zahriye, positioning it not merely as a practical apparatus but as a locus of cultural memory within the Ottoman manuscript tradition.

Anahtar Kelimeler

Zahriya , Islamic manuscripts , Manuscript culture , Ottoman mansucript collectioners , Âşir Efendi Library

القيود على صفحة الظهرية في ثقافة المخطوطات العثمانية: مجموعة عاشر أفندي أنموذجا

Öz

هذه المقالة تتناول من خلال مجموعة (خزانة) عاشر أفندي دور صفحةِ الظهرية في المخطوطات، وتصنيف أنماطها، والتقاليد في استخدامها. إن صفحة الظهرية لتعد وعاء متعدِّد المستويات، لا يقتصر على الخصائص المادّية للمخطوط فحسب، بل يعكس أيضًا العلاقاتِ الفكرية والعاطفية والاجتماعية التي أسَّسها مالكو النسخ مع نسخهم. وانطلاقا من خلال المخطوطات في مجموعة عاشر أفندي أظهر لنا هذا البحث والتقييم أنّ الغالبيةَ العظمى من هذه القيود الواردة في هذه الصفحات ترتبط ارتباطًا مباشرًا أو غير مباشرٍ بالملكية. فقيودُ التملّك، والشراء، والاستكتاب، والمطالعة تُظهِرُ إلى جانب طرائقِ اقتناء الكتب، الروابطَ الشخصيةَ والعلميةَ التي أنشأها المالكون مع كتبهم.
كما أنّ وضع القيود بشكل متكرر في مواضع محدَّدة من صفحات الظهرية يوحي بأنّ ممارساتِ كتابة القيود لم تكن عشوائيةً تمامًا، بل ربما تكون قد تَشكَّلت وفق اختيارات معهودة أو أعرافٍ غير مكتوبة. وتُبيِّن صيغُ الدعاء، والتوضيحات الببليوغرافية، والملاحظاتُ الشخصية: أنّ المخطوط لم يكن مجرّدَ وعاءٍ للمعلومة، بل كان أيضًا حاملًا للذاكرة، الأمر الذي حوَّل صفحاتَ الظهرية إلى ذاكرةٍ ثقافيةٍ تاريخية.

Anahtar Kelimeler

الظهرية , المخطوطات الإسلامية، , ثقافة المخطوط , جامعو المخطوطات العثمانيون , مكتبة عاشر أفندي

Kaynakça

• Süleymaniye Kütüphanesi, Âşir Efendi 7, 13, 18, 20, 50, 52, 53, 54, 61, 67, 70, 71, 75, 88, 91, 93, 118, 122, 123, 126, 132, 138, 140, 155, 163, 172, 176, 190, 196, 197, 201, 226, 229, 230, 233, 260, 262, 264, 265, 268, 276, 279, 297, 331, 350, 355, 365, 417, 422, 427, 432, 440, 442, 444, 451, 452, 458, 467, 468.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Efendi 1463.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Hafîd Efendi 487.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Rüstem Paşa 54.
• Açıl, Berat, ed. Tenkitli Neşir Kılavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı, 2008.
• Bilgin, Orhan. “Temellük ve Tesâhüb Kaydı.” In TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt 40, 411–412. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Binbīn, Ahmed Shawqī ve Muṣṭafā Ṭūbī. Muʿjam Muṣṭalaḥāt al-Makhṭūṭ al-ʿArabī: Qāmūs Kūdikūlūjī. 3. baskı. Rabat: al-Khizāna al-Ḥasanīya, 2005.
• Çavdar Karatepe, Tûba. “Kebîkec”, TDV İslam Ansiklopedisi, cilt 25, 161-162. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022.
• Derin, Elif. Manuscript Collections of of the Chief Harem Eunuchs in the Early Modern Ottoman Empire. (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2022).
• Derman, F. Çiçek. “Tezhip Sanatı.” In İslam Sanatları Tarihi, edited by Muhittin Serin. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Duran, Gülnur. "Tezhip." In TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt 41, 63–65. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Erünsal, İsmail E. Ortaçağ İslam Dünyasında Kitap ve Kütüphane. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Gacek, Adam. A Guide to Arabic Manuscript Libraries in Europe. Oxford: Oxford University Press, 2011.
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber. İstanbul: Klasik, 2020.
• İbn al-Ṣalāḥ al-Shahrazūrī. ʿUlūm al-Ḥadīth. Damascus: Dār al-Fikr, 1986.
• İpşirli, Mehmet. "Âşir Efendi." In TDV İslâm Ansiklopedisi, cilt 4, 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Kaygısız, Halil İbrahim. “İlahî Kelâmı Okurken Hayata ve Kitaba Dair Kenarlara Derlenmiş Notlar: Cârullah Efendi’nin Tefsir Kitaplığı Örneği.” Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları, 123–162, 2020.
• Yılmaz, Okan Kadir, ed. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.