تصنيف القيود على المخطوطات: مقاربة عملية تطبيقية

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 1 - 44, 29.09.2025

Berat Açıl

Öz

بما أن المخطوطات تُعَدُّ ظاهرةً تَخصُّ ما قبلَ عصرِ الطباعة، فليس من السهل على إنسان المعاصر أن يعرف ويفهم عالَم المخطوطات. ومن إحدى طرُق فَهم المخطوطات والعالم الفكريّ الذي أنتجها -أي العهود التي سادَت فيها ثقافةُ الكتابِ المخطوط- هي دراسةُ الفاعلين الذين نَرى آثَارَهم في المخطوطات. فهؤلاءِ هم الذين قاموا بإنتاجها، وتملكوها، وباعوها، وعلَّقوا عليها أنواعا مختلفةً من القيود، وباختصارٍ تركوا عليها بصماتٍ خاصة بهم. وهذه الآثارُ التي يُشِير كلٌّ منها إلى عمل ما: يُطلَق عليها في الغالب اسمُ "القيود" (جمع قَيْد). وإنَّ دراسةَ القيودِ في المخطوطات، ووصفَها وتصنيفَها، هو في الوقت نفسِه فَهم التصرّفات على تلك المخطوطات. ومن ثَمَّ فإنَّ هذه المقالة الهادفة إلى تصنيفِ القيودِ على مقاربة عملية تطبيقية تزعمُ أن القيودَ في المخطوطات تُمثِّلُ المراحلَ الآتية: الإنتاج، والاستخدام، والتداول، والحفظ. وهذه المراحل الأربع التي لا تجري في مسار خطيّ مستقيم: تعكسُ في الوقت نفسه كيفية أنماط التفاعل مع المخطوطات في الحقبة السابقة للطباعة.

Anahtar Kelimeler

المخطوطات , القيود , المخطوطات الإسلامية , التصنيف القائم على مقاربة عملية تطبيقية

Yazmadaki Kayıtları Sınıflamak: Eylem Temelli Kuyudat Tasnifi

Öz

Yazmalar matbaa öncesi döneme ait bir olgu addedildiği için yazmalar dünyasını tanımak, anlamak günümüz insanı için kolay değildir. Yazmaları ve onları var eden entelektüel dünyayı yani yazma-kitap kültürünün hâkim olduğu zamanları daha iyi anlayabilmenin yollarından biri yazmalarda izlerini gördüğümüz failleri incelemektir. Söz konusu failler yazmaları üretmişler, onlara sahip olmuşlar, onları satmışlar, yazmalar üzerine farklı türden notlar tutmuşlar, kısacası yazmalar üzerinde kendilerine ait birer iz bırakmışlardır. Her biri birer eylemi işaret eden bu izler, genellikle yazmadaki kayıtlar (çoğulu kuyudat) şeklinde isimlendirilir. Yazmadaki kayıtları incelemek, onları tavsif ve tasnif etmek aynı zamanda yazmalar üzerindeki tasarrufları da anlamak demektir. Bu yüzden kuyudatı eylem temelli bir yaklaşımla tasnif etmeyi amaçlayan bu makale yazmalardaki kayıtların şu aşamaları temsil ettiğini iddia etmektedir: üretim, kullanım, dolaşım ve muhafaza. Lineer bir çizgide cereyan etmeyen bu dört aşamada ortaya çıkan kayıt türleri aynı zamanda matbaa öncesi yazmalarla ilişki biçimini de yansıtmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Yazmalar , Kuyudat , İslam yazmaları , Eylem temelli tasnif

Classifying Manuscripts Notes: An Action-Oriented Classification

Öz

Since we are not living in the age of the manuscripts that have passed, it is quite challenging to recognize and understand the atmosphere in which manuscripts were created. Examining the actors who leave marks on manuscripts is an effective way to understand both the manuscripts and the intellectual world behind their creation. These actors produce, own, and then sell the manuscripts, often leaving notes on them; in other words, they leave their traces on the manuscripts. These traces are called manuscript notes (ḳuyūdāt), and each one refers to a single action. To analyze manuscript notes and to define and categorize them is to understand the actions that occur on manuscripts. This article, which aims to classify manuscript notes through an action-based approach, argues that manuscript notes fall into four stages: production, use, circulation, and preservation. These stages and the notes that do not follow a linear sequence also demonstrate how people handled manuscripts before the advent of printing.

Anahtar Kelimeler

Manuscripts , Manuscript notes , Islamic manuscripts , Action-based classification

Kaynakça

• Abdullah b. Mehmed b. Veli el-Aydınî. Zübdetü’l-İʿrāb. Süleymaniye, 961. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Abdülkadir el-Bağdadî. Şerḥu Şevāhidi Tuḫfeti’l-Verdiyye. Şehid Ali Paşa, 2430. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Adudüddin Îcî. Şerḥu Muḫtaṣari’l-Müntehā. Murad Molla, 687. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Ahmed b. Mansûr Uşmûnî. Menhecü’s-Sâlik fî Elfiyyeti İbn Mâlik. Şehid Ali Paşa, 2534. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Alâeddin Ali b. Hüseyin b. Ali Çelebi el-Amâsî. Hâşiye alâ Hâşiyeti Şerhi’l-Metâli’. Fazıl Ahmed Paşa, 909. Köprülü Yazma Eser Ktp.
• Cârullah Efendi. Ḥāşiye ʿalā Şerḥi’t-Tecrīd. Cârullah, 1151. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Defter-i Kütüb-hâne-i Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa, Köprülü Ktp. (İstanbul), Köprülü Ekler, 20.
• Ebu’l-Abbâs Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekir el-Mısrî el-Kastallânî. İrşādü’s-Sārī li-Şerḥi Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Murad Molla, 486. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Ebu’l-Fazl Celâleddin Abdurrahman b. Ebû Bekir b. Muhammed el-Kâhirî el-Hudayrî eşŞâfi‘î. el-İʿlām fī Nüzūli Īsā ʿaleyhi’s-selām. Reisülküttab, 1166-010. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Hâce Pârsâ. Füṣūlü’s-Sitte. Carullah, 395M. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Hatīb el-Bağdâdî. el-Kifāye fī ʿİlmi’r-Rivāye. Laleli, 387. Millet Yazma Eser Ktp.
• İbn Mâze. Tetimmetü’l-Fetāvā. Cârullah Efendi, 915. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• İbnü’d-Deybâ. Temyīzü’t-Ṭayyib mine’l-Ḫabīs̱ mimmā Yedūru ʿalā Elsineti’n-Nās mine’l-Ḥadīs̱. Reisülküttab, 122-001. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• İsâmüddin İsferâyînî. Şerhu’l-Kâfiye fi’n-Nahv., Süleymaniye, 937. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• İshak Hocası (Ahmed). Aḳ ṣā’u’l-Ereb fī Tercemeti Muḳ addimeti’l-Edeb. Birnbaum, MSS Turkish 00015. Thomas Fisher Rare Book Library.
• Kıvâmüddin el-Kâkî el-Buhârî. Miʿrācü’d-Dirāye fī Şerḥi’l-Hidāye. Mahmud Paşa, 206. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Molla Câmî. el-Fevâ’idü’z-Ziyâ’iyye. Feyzullah Efendi, 1966. Millet Yazma Eser Ktp.
• Molla Câmî. el-Fevā’idü’ż-Żiyā’iyye. Süleymaniye, 939. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Molla Fenârî er-Rûmî. Şerḥu Miftāḥi’l-Ġayb. Ragıp Paşa, 697. Ragıp Paşa Yazma Eser Ktp.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-Ḥükkām fī Şerḥi Ġureri’l-Aḥkām. Süleymaniye, 447. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Musannifek. eş-Şifā fī Tefsīri’l-Kelāmillāhi’l-Münzel mine’s_Semā. Feyzullah Efendi, V260. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Niyazî-i Mısrî. Mecmūʿa-i Mıṣrī. 340M. İbrahim Hakkı Konyalı Ktp.
• Nizâmî. Ḫamse-i Niẓāmī., Revan Köşkü Kitaplığı, 858. Topkapı Sarayı Ktp.
• Nûreddin Herevî. el-Hırzü’s̱ -s̱ emīn li’l-Ḥıṣni’l-Ḥaṣīn. Amasya Beyazıt, 140. Amasya Beyazıt Yazma Eser Ktp.
• Sekkâkî. Miftāḥu’l-ʿUlūm. Esad Efendi, 3142. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Şehabeddin el-Karafî. Tenḳ īḥü’l-Fuṣūl fī ʿİlmi’l-Uṣūl., nr. 749M. İbrahim Hakkı Konyalı Ktp.
• Şems-i Tebrizî. Külliyāt-ı Şems-i Tebrīzī., nr. 756. Kütüphane-i Şura-yı Milli.
• Şemseddin Sivâsî. Mevlidü’n-Nebī., Yazma Bağışlar, 5738-001. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Şemʿî Efendi. Şerh-i Mesnevî. İsmihan Sultan, 271. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Şemʿî. Şerḥ-i Manṭıḳ u’ṭ-Ṭayr. Cârullah Efendi, 1716. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Şerîf Yahyâ Sâ’ib. Luġat-ı Şerīf Yaḥyā. Esad Efendi, 3280. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Şihabüddin Endülüsî. Refʿü’l-Ḥicān ʿan Tenbīhi’l-Küttāb. Şehid Ali Paşa, 2126. Süleymaniye Yazma Eser Ktp.
• Yûsufefendizâde. Necāḥu’l-Ḳ ārī li-Ṣaḥīḥi’l-Buḫārī. Veliyyüddin Efendi, V631. Beyazıt Yazma Eser Ktp.
• Zehebî. Tenḳ īḥü’l-Taḥḳ īk. Feyzullah Efendi, 296. Millet Yazma Eser Ktp.
• Açıl, Berat, Sadık Yazar, Kadir Turgut ve Özgür Kavak. Tenkitli Neşir Kılavuzu (Osmanlı Türkçesi Metinleri İçin), İSAM Yayınları, 2022.
• Açıl, Berat. “Edebiyatın İlmi veya İlmin Edebiyatı: Cârullah Efendi’nin Edebiyat Koleksiyonunu Kenardan Okumak”, Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Notları, ed. Berat Açıl. Nobel Yayınları, 2015.
• Açıl, Berat. “Kayda Değer Olanı Tespit Etmek: Yazma Kitap Kültürünün Taç Kapısı Olarak Kuyûdât.” Konferans, FSMVÜ Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi, İstanbul, 24 Aralık 2021.
• Açıl, Berat. “On Yedinci Yüzyıl İstanbul’unda Âlim ve Kitap İlişkisi: Cârullah Efendi Örneği”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a içinde, ed. Hidayet Aydar ve Ali Fikri Yavuz. Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
• Açıl, Berat. “Osmanlı’da Bir Medrese Kütüphanesi Nasıl Oluşur? Cârullah Efendi Kütüphanesi Örneği”, Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları: İtibar ve İhtiras içinde, ed. Tülay Artan ve Hatice Aynur. Dergâh Yayınları, 2022.
• Adams, Thomas ve Nicolas Barker. “A New Model for the Study of the Book,”, A Potencie of Life: Books in Society içinde, ed. Nicolas Barker. British Society, 1993.
• Akpınar, Cemil. “İcâzet.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000.
• Arslan, Sami. “Eserden Müessire Seyr u Sefer: Carullah Efendinin Derkenar Notlarının Biyografisine Katkıları,” FSM İlmî Araştırmalar: İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 5 (2015): 67-83.
• Arslan, Sami. “Nüshayı Kim Gözetliyor: Osmanlı Kitap Kültüründe Bir Okur Profili Olarak Nâzır Kimdir?” Tebliğ, İnsanî Disiplinlerde Yeni Kavram Arayışları, İlmî Etüdler Derneği, İstanbul, 17 Şubat 2024.
• Arslan, Sami. Osmanlı’da Bilginin Dolaşımı: Bilgiyi İstinsahla Çoğaltmak, 2. Bs., Ketebe, 2024.
• Aslan, Ali. “Yazma Eserlerde Mülkiyet Tezahürleri ve Temellük Kayıtları: Reisülküttâb
• Acem Bekir Efendi Örneği”, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2024.
• Aydınlı, Abdullah. “Semâ.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Benli, Ali. “Veliyyüddin Cârullah Efendi’nin Dil İlimleri ile İlgili Kitaplara Düştüğü Notlar”, Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları içinde, 2. bs., ed. Berat Açıl. İlem Yayınları, 2020.
• Bilgin, Orhan. “Ferağ Kaydı.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• Bilgin, Orhan. “Fevâid Kaydı.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1995.
• Bilgin, Orhan. “Temellük ve Tesâhüb Kaydı.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 40. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2011.
• Bozkurt, Nebi, ve Nevzat Kaya. “İstinsah.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Çavdar Karatepe, Tuba. “Kebîkec.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022.
• Darnton, Robert. “What is the History of Books?”, Daedalus 111, sy. 3 (1982): 65-83.
• Değirmenci, Tülün. “Bir kitabı kaç kişi okur? Osmanlıʾda okurlar ve okuma biçimleri üzerine bazı gözlemler” Tarih ve Toplum: Yeni Yaklaşımlar 13, (2011): 7–43.
• el-Rouayheb, Khaled. Islamic Intellectual History in the Seventeenth Century, Cambridge University Press, 2015.
• Ençakar, Orhan. “Osmanlı’da Şerh-Haşiye Geleneği ‘Dürer Haşiyeleri Örneği”, Osmanlı’da İlm-i Fıkıh Alimler, Eserler, Meseleler içinde, ed. Mürteza Bedir, Necmettin Kızılkaya ve Hüseyin Sağlam. İSAR, 2017.
• Erünsal, İsmail E. “Reddâde.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 34. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007.
• Erünsal, İsmail E.. Orta Çağ İslam Dünyasında Kitap ve Kütüphane. Timaş Yayınları, 2018.
• Erünsal, İsmail E.. Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik. Timaş Yayınları, 2020.
• Gacek, Adam. Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers. Brill, 2009.
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber, çev. Ali Benli ve M. Cüneyt Kaya. Klasik Yayınları, 2017.
• Görke, Andreas, ve Konrad Hirschler. “Introduction: Manuscript Notes as Documentary Sources,” Manuscript Notes as Documentary Sources içinde, ed. Andreas Görke ve Konrad Hirschler. Ergon Verlag, 2011.
• Hagen, Gottfried. “El Yazmasının Kenarındaki Hayat: Cihânnümâ Müellif Hatları ve Coğrafyacının Atölyesine Bir Bakış”. Doğumunun 400. Yıl Dönümünde Kâtip Çelebi içinde, ed. Bekir Karlığa ve Mustafa Kaçar. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Hatipoğlu, İbrahim. “Müzakere.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2006. İpek, Nimet, ve Gülsüm Gülsev Şanver. “İslâm Yazmalarında Kürrâse Numaralandırması Üzerine Bazı Notlar”, İslam Araştırmaları Dergisi 51, (2024): 163-171.
• İpşirli, Mehmet. “Sah.” TDV İslam Ansiklopedisi. c.35. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2008.
• Kallek, Cengiz. “Beduh.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 5. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Karaca, Songül. “Minhüvât Kayıtlarının Tenkitli Neşir İçin Önemi: Fütûhü’l-Mücâhidîn Örneği”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 71 (2021): 163-180.
• Kaygısız, Halil İbrahim. “İlahî Kelâmı Okurken Hayata ve Kitaba Dair Kenarlara Derlenmiş Notlar: Cârullah Efendi’nin Tefsir Kitaplığı”, Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları içinde, 2. Bs., ed. Berat Açıl, İlem Yayınları, 2020.
• Koç, Fatma Esmanur. “Yazma Eser Kültürü Bağlamında Bir Hadis Metninin Üretim ve Dolaşımı: Mebârikü’l-Ezhâr Örneği”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2022.
• Özkan, Halit. “Vicâde.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Polat, Selahattin. “Münâvele.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Quinn, Meredith. “Books and their Readers in Seventeenth-Century İstanbul.” Doktora Tezi, Harvard University, 2016.
• Quiring-Zoche, Rosemarie. “Minhiyat – Marginalien des Verfassers in arabischen Manuskripten,” Asiatische Studien 60, sy. 4 (2006): 987-1019.
• Sariyannis, Marinos. “Some Remarks on Marginal Notes in Ottoman Manuscripts,” “Buyurdum ki…” The Whole World of Ottomanica and Beyond içinde, ed. Hülya Çelik, Yavuz Köse ve Gisela Procházka-Eisl. Brill, 2023.
• Sezer-Aydınlı, Elif. “Unusual Readers in Early Modern Istanbul: Manuscript Notes of Janissaries and Other Riff-Raff on Popular Heroic Narratives,” Journal of Islamic Manuscripts 9, (2018): 109–31.
• Şahyar, Ataullah. “Mukabele.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Şanver, Gülsüm Gülsev, ve Nimet İpek. “Bir Kitap Üretim Şekli Olarak İstiktab Kayıtları.” Tebliğ, FSMVÜ Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi, çevrimiçi, 9 Kasım 2022.
• Şen, A. Tunç, “Authoring and Publishing in the Age of Manuscripts: the Columbia University Copy of an Ottoman Compendium of Sciences with Marginal Glossing”, Philological Encounters 5, (2020): 353-377.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Kıraat ve Semâ Kaydı.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 25. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2022.
• Ünver, A. Süheyl. Köprülü Kütüphanesi Esrarı (Giriş-Metin), haz. Sami Arslan, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2024.
• Yayla, Mustafa Altuğ. “Minhuların Osmanlı Elyazmalarındaki Rolü: Lâmiî Çelebi Evliyâ Tabakâtı Tercümesini Neden “Dipnot”landırdı?”, Kebikeç 51, (2021): 77-94.
• Yazıcı, Hüseyin. “Mukabele Kaydı.” TDV İslam Ansiklopedisi. c. 31. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2020.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu, 4. Bs., İSAM Yayınları, 2023.
• Ždralović, Muhamed. “Biljeske Oriyentalnim Rukopisima”, Prilozi za orientalnu filologiju 35, (1986): 107-132.