TDV Encyclopedia of Islam as a Source for Manuscript Culture, Codicology and Critical Edition Studies

Yıl 2025, Cilt: 1 Sayı: 1, 257 - 315, 29.09.2025

Ahmet Eşer

Öz

This article examines the content of the TDV Encyclopedia of Islam (DİA) related to manuscript culture. Although not classified as an independent field of study, entries on this subject are closely connected to nearly every discipline selected as a core focus of the encyclopedia—from Islamic civilization history and the history of religions to ḥadīth studies and Arabic language and literature—and constitute approximately 6% of its overall content. These entries serve as a key reference for those seeking to understand Islamic manuscript culture and to gain insight into the history of Islamic manuscripts, their methodology and physical characteristics, critical editorial practices, and the essential terminology and prominent figures in this field. Following a brief overview of the TDV Encyclopedia of Islam (DIA), the article categorizes the encyclopedia’s entries on manuscript culture in terms of their scope, contributors, and related topics. The appendix presents the identified entries and their authors, whether directly or indirectly related to critical editions and manuscript studies, with occasional remarks on their form and content.

Anahtar Kelimeler

TDV Encyclopedia of Islam , Tahqiq , Critical Edition , Textual Criticism , Manuscript

الموسوعة الإسلامية لوقف الديانة التركي مصدرا لثقافة المخطوط وعلم المخطوطات (الكوديكولوجيا) وتحقيق النصوص

Öz

تعالج هذه المقالة محتوى المواد التي تخص ثقافةَ المخطوطات في الموسوعة الإسلامية لوقف الديانة التركي (DİA). فثقافة المخطوطات -وإن لم تصنَّف فيها بوصفها حقلا علميَّا مستقلًّا- فإنّ تلك الموادَّ التي تكاد ترتبط ارتباطًا وثيقًا بمعظم التخصّصات التي اختارتها الموسوعة مجالًا أساسًا للبحث من تاريخ الحضارة الإسلامية إلى تاريخ الأديان، ومن الحديث إلى اللغة العربية وآدابها: ربما تشكِّل نحو 6% من مجموع المحتوى. وهي تُعَدُّ مرجعًا مهمًّا لكل من يرغب في التعرّف على ثقافة الكتاب الإسلامي، وتاريخ المخطوطات الإسلامية، ومنهجية دراسة المخطوطات وخصائصها المادّية، والمصطلحات الأساسية المتعلّقة بالنشر المحقّق أو النقدي، فضلًا عن الشخصيات المشهورة التي عنيت بهذا المجال.
بعد تقديم معلوماتٍ تعريفية عن الموسوعة (DİA) في المقالة، قمنا بالحديث عن نطاق المواد التي تخص ثقافة الكتاب، والذين لهم مشاركات من المؤلفين في إثراء هذا المحتوى في الموسوعة، علاوة على تصنيف المواد ذات الصلة فيما بينها تحت عناوين فرعية. كما جرى حصرُ المواد المتعلّقة بمجال التحقيق والمخطوطات – سواء بصورة مباشرة أو غير مباشرة – مع ذكر أسماء مؤلّفيها وعرض في قسم «الملحق»، كذلك قمنا بتقييم هذه المواد من حيث بنيتها ومحتواها ضمن المقالة.

Kitap Kültürü, Kodikoloji ve Tahkikli Neşir Çalışmaları İçin Bir Kaynak Olarak Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

Öz

Bu makale, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisinin (DİA) yazma kültürüyle ilgili muhtevasını ele almaktadır. Müstakil bir ilim dalı olarak kaydedilmese de İslam medeniyeti tarihinden dinler tarihine hadisten Arap dili ve edebiyatına kadar ansiklopedinin temel inceleme alanı olarak seçtiği hemen her disiplinle ilişkili olan bu tür maddeler, içeriğin yaklaşık %6’sını oluşturmaktadır. Bunlar, İslam kitap kültürüne dair bilgi sahibi olmak ve İslam yazmalarının tarihçesini, yazma eserlerin metodolojisini ve fiziksel özelliklerini, tahkikli ya da tenkitli metin neşriyle ilgili temel terimleri ve bu sahayla meşgul olmuş meşhur şahısları tanımak isteyenler için başvuru kaynağı konumundadır. Makalede DİA hakkında tanıtıcı bilgi verildikten sonra kitap kültürüyle alakalı maddelerinin kapsamı, bu muhtevaya katkı yapanlar ve ilişkili maddeler kendi içerisinde tasnif edilmiştir. Doğrudan veya dolaylı olarak tahkikli neşir ve yazma eserler kapsamındaki maddeler ve yazarları tespit edilerek “ek” kısmında sunulmuş ve metin içerisinde ise bunların şekil ve muhteva değerlendirmesine işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA) , Tahkik , Tenkitli Neşir , Edisyon Kritik , Yazma Eser , Kitap Kültürü , Kodikoloji

Kaynakça

• Açıl, Berat (ed.). Osmanlı Kitap Kültürü: Carullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. Nobel/İLEM Kitaplığı, 1. Baskı, 2015.
• Açıl, Berat (vd.). Tenkitli Neşir Kılavuzu (Osmanlı Türkçesi Metinleri İçin). İSAM Yayınları, 2022.
• Gacek, Adam. Arapça Elyazmaları İçin Rehber. trc. Ali Benli-M. Cüneyt Kaya, Klasik Yayınları, 1. Baskı, 2017.
• Aşkan, Timur. “ ليوسف بن حسين الكرماستي » رسالة في أصول الاصطلاحات البيانيّّة « تحقيق / A Study and Critical Edition of Yūsuf ibn Ḥusayn al-Kirmāstī’s Uṣūl al-iṣṭilāḥāt al-bayāniyya”. İslam Araştırmaları Dergisi 44 (2020): 167-246.
• Balcıoğlu, Tahir Harimi. Medeniyet Tarihinde Kütüphaneler. Büyüyenay Yayınları, 2018.
• Ençakar, Orhan. “Kınalızâde Ali Efendi’nin (ö. 979/1572) Tabakātü’l-mesâil Adlı Risalesinin Tahkik ve Tahlili.” İslam Araştırmaları Dergisi 47 (2022), 97-143.
• Fayda, Mustafa. “İbn Sa‘d.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/294-297. TDV Yayınları, 1999.
• Hârûn, Abdüsselam. “et-Tahkik.” çev. Rabiha Çelebi, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 (1998), 129-143.
• Maruf, Beşşar Avvad. Zabtu’n-nas ve’t-ta‘lîku aleyh. “Tenkidli Metin Neşrinin Esasları.” çev. Ahmet Eşer. Balıkesir İlahiyat Dergisi 14 (2021), 561-586.
• Mehterhan Furkani, “ للقاضي أبي جعفر » الإبََانََة في ال دَرَّ على الم نّشّعين على أبي حنيفََة « تحقيق البلخي السُُّرماري / A Study and Critical Edition of Qāēī Abū Ja‘far al-Balkhī’s al- Ibāna fī al-radd ‘alā al-mushanni‘īn ‘alā Abī Ģanīfa”, İslam Araştırmaları Dergisi 43 (2020), 73-177.
• el-Müneccid, Salâhuddîn. “Arapça Yazmaların Neşir Kâideleri.” çev. Mehmed Hatiboğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1966), 245- 262.
• Müstakimzâde Süleyman Sadeddin, Tuhfe-i Hattâtîn. nşr. Mustafa Koç. Klasik Yayınları, 2014.
• Nebhân, Kemâl Arafât. Abkariyyetü’t-te’lifi’l-Arabî: Alâkâtü’n-nusûs ve’l-ittisâlü’l-ilmî. Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûnü’l-İslâmiyye, 1436/2015.
• Özen, Mine Esiner, Yazma Kitap Sanatları Sözlüğü. İ.Ü Fen Fakültesi Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Basım Atölyesi, 1985.
• Pehlivan, Bayram - Beyatlı, Yasir. “ لعبيد لله بن عبد الغنيّّ » النور البادي في أحكام الأراضي « / تحقيق A Critical Edition and Analysis of ‘Ubaydullāh ibn ‘Abd al-Ghanī’s al-Nūr'al-bādī fī aḥkām al-arāḍī.” İslam Araştırmaları Dergisi 44 (2020), 75-166.
• Uygur, Abdulhalik. “ للصرد الشهيد » كتاب مسائل الشيوع « تحقيق / A Critical Edition and Analysis of Şadr al-Shahīd’s Kitāb Masā’il al-shuyū‘”, İslam Araştırmaları Dergisi 47 (2022), 145-179.
• Yılmaz, Okan Kadir. Tahkikli Neşir Kılavuzu. İSAM Yayınları, 1. Baskı, 2018.
• “Dijital Kütüphane – Yazmalar / Yazma Kitaplar.” Erişim 31 Mayıs 2025. https://dijitalkutuphane.mkutup.gov.tr/MKutuphaneStatikMeteryal/HtmlDocumant/YazmalarYazmaKitaplar.html.
• “İSAM – Atıf ve Kaynaklar Sistemi (İSAD).” Erişim 1 Ağustos 2025. http://isad.isam.org.tr/?blm=sncsy&navdil=tr.
• “İSAM Tahkik Kursu Başvuruları Başladı.” Erişim 25 Haziran 2025. https://www.isam.org.tr/haberler/isam-tahkik-kursu-basvurulari-basladi.
• “13. Arapça Yazma Eser Tahkik Kursu Tamamlandı.” Erişim 31 Temmuz 2025. https://www.isam.org.tr/haberler/13-arapca-yazma-eser-tahkik-kursu-tamamlandi.
• “6. Uluslararası Osmanlı Türkçesi Tenkitli Neşir Kursu Başlıyor.” Erişim 31 Temmuz 2025. https://www.isam.org.tr/haberler/6-uluslararasi-osmanli-turkcesi-tenkitlinesir-kursu-basliyor.
• “İSAM Tahkik Birimi Hakkında.” Erişim 30 Haziran 2025. https://www.isam.org.tr/tahkik/tahkik-birimi-hakkinda.
• “İSAM Yayınları.” Erişim 1 Ağustos 2025. https://www.isam.org.tr/yayin?t=6&p=5.
• “TDV İslâm Ansiklopedisi – Zengin İçerik.” Erişim 23 Nisan 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakkinda/zengin-icerik.
• “TDV İslâm Ansiklopedisi – İlişkili Maddeler (Yazma).” Erişim 27 Mart 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/yazma/iliskili-maddeler
• “İSAM Türkiye Kütüphaneleri Kataloğu.” Erişim 31 Temmuz 2025. https://kutuphane.isam.org.tr/?blm=ayrintignlktp&navdil=tr.
• “Mühür – Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.” Erişim 2 Ağustos 2025. http://muhur.yek.gov.tr/
• “YEK Portal – Giriş.” Erişim 3 Ağustos 2025. https://portal.yek.gov.tr/main/login.
• “YEK Portal – Katalog.” Erişim 3 Ağustos 2025. https://portal.yek.gov.tr/works/search/full.
• “Tahqiq Dergisi – Sayılar.” Erişim 1 Ağustos 2025. https://www.tahqiq.org/sayilar.
• “YÖK Ulusal Tez Merkezi.” Erişim 3 Mart 2025. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• “TDV İslâm Ansiklopedisi.” Vikipedi. Erişim 28 Nisan 2025. https://tr.wikipedia.org/wiki/TDV_%C4%B0sl%C3%A2m_Ansiklopedisi.
• “YEK – Mevzuat ve Yönergeler.” Erişim 31 Temmuz 2025. https://www.yek.gov.tr/Home/ShowLink?LINK_CODE=130.
• “Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi – Yazma Eserler Uygulama ve Araştırma Merkezi.” Erişim 5 Mayıs 2025. https://yazmaeserler.fsm.edu.tr.