OSMANLI YARGI TEŞKİLATINDA NAİB

Yıl 2020, Sayı: 1, 189 - 234, 18.02.2020

Betül Kayar

https://doi.org/10.33432/ybuhukuk.580870

Cited By: 2

Öz

Makalemizin konusunu, Osmanlı Devleti adli teşkilatı içerisinde görev
alan naib teşkil etmektedir. Osmanlı Devleti adli teşkilatının temeli olan kadı
hakkında çok çeşitli çalışma mevcut iken kadının en önemli yardımcısı olan naib
hakkında çalışma sayısı pek fazla değildir. Adli işlerinin yanı sıra idari
görevlerinde de kadıya yardımcı olan naib, kadı yerine atanabilmesiyle de ayrıca
öneme sahiptir. Çalışmamızda şeriye sicilleri, mühimme defterleri, kanunnameler
ve ruznamçelerden faydalanılarak naiblik kurumu hakkında teorik çıkarımlarda
bulunulmuştur. Varmış olduğumuz sonuçları şu şekilde özetleyebiliriz: Naibler kadının
yardımcısı sıfatıyla adli ve idari işlerin yürütülmesinde kadının işlerini
hızlandırmış ve kolaylaştırmış olup adaletin tesisinde önemli rol oynamıştır.
Fakat ilerleyen dönemlerde çeşitli amaçlarla kadıların yerine atanmaları ve bu
uygulamanın sıklaşması adli teşkilatın yozlaşmasında etkili olmuştur. Naiblik
kurumu, usulüne uygun şekilde yürütüldüğünde ise adli teşkilata verim
sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, adli teşkilat, kadı yardımcısı, hâkim yardımcısı, naib

“NAIB” IN THE OTTOMAN JUDICIAL SYSTEM

Öz

The subject of this study is the “naib” within the judicial organization of the Ottoman Empire. While there is a wide variety of studies on the “kadi” which has the main role in the Ottoman judicial system, it seems that there are not many studies about “naib” though it is the most important assistant of the kadi. Assisting kadi in both his judicial and administrative duties, “naib” also has a special importance as it can be appointed as kadi to fulfill his mission. In this study, theoretical inferences about the naibship were made by making use of kadi records, books of mühimme, codes and ruznamçe registers. Our conclusions can be summarized as follows: The naibs as kadi’s assistant, had accelerated and facilitated kadi’s work in the execution of judicial and administrative affairs and played an important role in the establishment of justice. However, in the following period their appointments instead of kadis for various purposes and especially the increase in this practice became effective in the degeneration of the judicial organization. Nevertheless, naibship seems to be provided efficiency in the judicial system when it was duly carried out.

Anahtar Kelimeler

The Ottoman Empire, Judicial System, Assistant of Kadi, Assistant of Judge, Naib

Kaynakça

• BOA, 3 Numaralı Mühimme Defteri
• BOA, 5 Numaralı Mühimme Defteri
• BOA, 6 Numaralı Mühimme Defteri
• BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri I
• BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri II
• BOA, 7 Numaralı Mühimme Defteri III
• BOA, 12 Numaralı Mühimme Defteri I
• Akdağ, Mustafa (2018) Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1453-1559), 4. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• Akgündüz, Ahmed (1990) Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, I. Kitap, İstanbul, Fey Vakfı Yayınları.
• Akiba, Jun (2005) “From Kadı to Naib: Reorganization of the Ottoman Sharia Judiciary in the Tanzimat Period”, Frontiers of Ottoman Studies, ed. Colin Imber and Keiko Kiyotaki, vol. 1, s. 43-60.
• Akkutay, Ülker (1984) Enderun Mektebi, Ankara, Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Akman, Mehmet (2004) Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması, 1. Baskı, İstanbul, Eren Yayıncılık.
• Aköz Alaaddin (1996) “XVI. Asrın İlk Yarısında Aladağ Kazası (1501-1540)”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 16, s. 67-84.
• Aköz, Alaaddin (2006) Kanuni Devrine Ait 939-941/1532-1535 Tarihli Larende (Karaman) Şer’iye Sicili, 2. Basım, Konya, Tablet Kitabevi.
• Akşin Somel, Selçuk (1996) “Osman Nuri Paşa’nın 17 Temmuz 1885 Tarihli Hicaz Raporu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 29, s. 1-38.
• Akyılmaz, Gül (2015) Siyasi Tarih, 1. Baskı, Ankara, Seçkin Yayınevi.
• Alan, Ercan (2013) “Kadıasker Ruznamçe Defterlerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kaza Teşkilatı ve Kadılar”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı:23, s. 53-97. Anıl, Yaşar Şahin (1993) Osmanlı’da Kadılık, 1. Basım, İstanbul, İletişim Yayınları.
• Arık, Feda Şamil (1997) “Osmanlılarda Kadılık Müessesesi 1”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 8, s. 1-71.
• Aşık Paşazade (2003) Osmanoğulları’nın Tarihi, Hazırlayanlar: Yavuz, Kemal/Saraç, Yekta, İstanbul, K Kitaplığı Yayınları.
• Avcı, Casim (2006) İslam Ansiklopedisi, “Naib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Cilt: 32, s. 311-312.
• Avcı, Mustafa (2012) Türk Hukuk Tarihi Dersleri, 1. Baskı, Konya, Mimoza Yayınları.
• Aydın, Mehmet Akif, “Osmanlıda Hukuk”: İhsanoğlu, Ekmeleddin (Editör) (1994) Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, 1. Bası, İstanbul, Yıldız Matbaacılık, s. 375-438.
• Aydın, Mehmet Akif (2014) Türk Hukuk Tarihi, 12. Bası, İstanbul, Beta.
• Aykanat, Mehmet (2018) “Klasik Dönemde Osmanlı Devleti’nde Hâkim Adaylığı: Mülazemet”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Sayı: 34, s. 165-188.
• Bal, Emel Bengü (2016) “Tanzimattan Sonra Kadı ve Naip Yetiştirmek Amacıyla Kurulan Okul: Mekteb-i Nüvvab”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bayındır, Abdulaziz (2015) İslam Muhakeme Hukuku, 2. Baskı, İstanbul, Süleymaniye Vakfı Yayınları.
• Bazna, Yalçın (2013) “1951/137 Numaralı (1810-1811 M. Tarihli) Trabzon Şer’iyye Sicili”, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Beyazıt, Yasemin (2009) “Osmanlı İlmiyye Tarîkinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi (XVI. Yüzyıl)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cin, Halil/Akgündüz, Ahmed (1995) Türk Hukuk Tarihi, 3. Baskı, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Cin, Halil/Akyılmaz, Gül (2013) Türk Hukuk Tarihi, 5. Baskı, Konya, Sayram Yayınları. Çadırcı, Musa (1981) “Tanzimat'ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli Tarık-ı İlmıyye'ye Dair Ceza Kanunnamesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 25, s. 139-161.
• Çadırcı, Musa (1991) Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, 1. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Demir, Aydoğan (1994) “Bayburt Ulu Camii’nde Bir Osmanlı Ferman Kitabesi, Osmanlı Devleti’nde Naiplik”, Tarih ve Toplum, Sayı: 132, s. 41-58.
• Devellioğlu, Ferit (2017) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, 33. Baskı, Ankara, Aydın Kitabevi Yayınları.
• Doğan, Recai (1997) “Osmanlı Eğitim Kurumları ve Eğitimde İlk Yenileşme Hareketlerinin Batılılaşma Açısından Tahlili”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 37, Sayı: 1, s. 407-442.
• Ekinci, Ekrem Buğra (2001) Ateş İstidası İslam-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, İstanbul, Filiz Kitabevi.
• Ekinci, Ekrem Buğra (2008) Osmanlı Hukuku, 1. Baskı, İstanbul, Arı Sanat Yayınevi.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Prof. Dr. Ekrem Buğra Ekinci, “Osmanlı Medreseleri”, <http://www.ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=931>, s.e.t. 23.12.2018.
• Erdoğdu, İbrahim (2014) “17. Yüzyılın İkinci Yarısında Taşrada Yargı Uygulamaları: Harput Örneğinde Hakimü’ş Şer”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 2, s. 49-86.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin (2000) Türk Hukuk Tarihi, 1. Baskı, İstanbul, Filiz Kitabevi. Feyzioğlu, Hamiyet Sezer/Kılıç, Selda (2005) “Tanzimat Arifesinde Kadılık-Naiplik Kurumu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 24, Sayı: 38, s. 31-53.
• Güzelbey, Cemil Cahit/Yetkin, Hulusi “Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicillerinden Örnekler”, (1970) Cilt: 81-141, Miladi 1729-1825, Gaziantep Kültür Derneği Kitap ve Broşür Yayınları, Sayı: 55.
• Gür, A. Refik (2015) Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Müessesesi, Hazırlayan: Aryol, M. Nihat, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Halaçoğlu, Yusuf (2014) XIV-XVII Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, 7. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnalcık, Halil (1967) “Adaletnameler”, Belgeler, Ankara, Türk Tarih Kurumu, Cilt: 2, Sayı: 3-4, s. 49-145.
• İpşirli, Mehmet (1991) İslam Ansiklopedisi, “Bab Mahkemesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Cilt: 4, s. 362.
• İpşirli, Mehmet (2003) İslam Ansiklopedisi, “Medrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Cilt: 28, s. 327-333.
• İpşirli, Mehmet (2006) İslam Ansiklopedisi, “Naib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Cilt: 32, s. 312-313.
• Kılıç, Cihan (2017) “XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İlmiye Teşkilatında İstihdam ve Hareket (Anadolu Kadıaskerliği Örneği)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kılınç, Ahmet (2011) “İdam Cezasının Tanzimat Dönemi Osmanlı Hukukundaki Görünümüne İlişkin Birkaç Kaynak ve Bu Kaynakların Tahlili”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, Sayı: 11, s. 33-62.
• Kılınç, Ahmet (2016) “Yıldırım Bayezid Han’ın Devlet Yönetimine Işık Tutan İki Osmanlıca Makale ve Tahlilleri”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, Sayı: 1, s. 1-24.
• Kuru, Levent (2016) “Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Ongan, Halit (2014) Ankara’nın İki Numaralı Şer’iye Sicili, 2. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Orak, Muhammet Ali (Editör) (2014) Konya Kadı Sicili (1070-1071/1659-1661) Defter 10, 14, Konya, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Ortaylı, İlber (2016) Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, 2. Baskı, İstanbul, Kronik.
• Saydam, Abdullah (2005) “Trabzon’un İdari Yapısı ve Yenileşme Zarureti (1793-1851)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 18, s. 285-317.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet (1999) Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), 1. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şafakcı, Hamit (2016) “Belviran Kazası Tekke ve Zaviyeleri (1476-1876)”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 45, s. 59-89.
• Şer’iye Sicilleri Seçme Hükümler (1989) II. Cilt, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Unan, Fahri (2004) İslam Ansiklopedisi, “Mevleviyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Cilt: 29, s. 467-468.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (2014) Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı, 4. Baskı, Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Üçok, Coşkun/Mumcu, Ahmet/Bozkurt, Gülnihal (2017) Türk Hukuk Tarihi, 19. Baskı, Ankara, Turhan Kitabevi.
• Ünal Özkorkut, Nevin (2008) “Yargı Bağımsızlığı Açısından Osmanlı’da ve Günümüz Türkiyesi’nde Yargıya Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 57, Sayı: 1, s. 225-242.
• Yılmazçelik, İbrahim (2012) “XIX. Yüzyılda Osmanlı Taşra Teşkilatının Önemli Merkezlerinden Biri Olan Diyarbakır’da Bazı Görevlilerle İlgili Tespitler”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 31, s. 225-242.
• Yurdakul, İlhami (2016) İslam Ansiklopedisi, “Mekteb-i Nüvvab”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, Cilt: Ek-2, s. 242-243.
• Yurtseven, Yılmaz (2006) “Osmanlı Devleti’nde Siyasal İktidarın Meşruluk Temelleri”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.