ARAPLARDA PUTPERESTLİK VE HİCAZ PUTLARINDAN/ BEYTLERİNDEN BİRİ OLARAK “ZÜLHALESA”

Yıl 2017, Cilt: 3 Sayı: 1, 7 - 38, 01.05.2017

Hanefi Palabıyık

Öz

Araplarda putperestlik yaygın olup, her kabilenin kendine ait putları ve

putlarına ait mekânları mevcuttu. Zülhalesa da, Araplarda veya diğer

coğrafyalarda gördüğümüz mekân/hac yeri ilahlarından biridir. Hz. İbrahim’den

beri bölgede saygınlığı devam eden Kâbe’ye nazîre veya benzeşme

olsun diye inşa edilmiştir. Bölgede bulunan “el-Halasa” adlı bir putun

üzerine Kâbe olarak bina edilmiş ve böylece “Zülhalesa” ismiyle şöhret

yapmış ve “el-Ka’betü’l-Yemâniyye” diye de anılmıştır. Bu Beyt, bilhassa

Has’am, Becîle, Devs ve Ezdü’s-Serât kabilelerince saygı gösterilen bir

mekân olmuştur.

Zülhalesa’nın da hizmetçi ve koruyucuları vardır, onlar da, Benû Bâhile

b. Âsûr’dan Benû Ümâme veya Hâris b. Ka’b, Cürm, Zebîd, Ğavs b. Mürr

b. Üdd ve Benû Hilal b. Âmir olarak geçmektedir.

Kâbe-i Şerif’e gösterilen saygı ve onun etrafında yapılan ibadet ve diğer ritüellerin

tamamımın, bu Beyt için de yapıldığını görmekteyiz: Tavaf etme,

kurban kesme, adaklar adama, hediyeler sunma ve huzurunda fal okları

çekilmesi gibi. Diğer birçok kabilenin ve tapınağın ibadetinde olduğu gibi

Zülhalesa için de hususi bir telbiye vardır. Huzurunda fal oklarının çekilmesi

ve kadınların putun sâdinine/kâhinine giderek, doğurganlığını

konuşması, Zülhalesa’nın toplum nezdindeki değerini göstermektedir.

Tepesine bir çeşit taç işlenmiş beyaz kuvars kristal bir taş olup, üzerine

asma şeklinde yapraklı, taneli ve kokulu bir sarmaşık bitki dolanmış,

dikkat çeken veya gariplik uyandıran heybetli bir taş/heykeldir. Ne zaman

yapıldığı bilinmemekle beraber, bu tarihi Amr b. Lühay’ın Mekke

ve civarına putperestliği getirdiği zamana kadar götürmenin mümkün

olduğu düşünülebilir.

Zülhalesa, Mekke ile Yemen arasında Mekke’ye yaklaşık 200 km.lik bir

mesafede olup, Mekke’nin fethinden bir müddet sonra civardaki putlar

ve puthaneler kaldırılırken, Zülhalesa’nın da Hz. Peygamber’in Cerir b.

Abdillah komutasında gönderdiği seriyye ile yıkılıp yakılmış ve yerle bir

edilmiş olduğunu görmekteyiz.

Zülhalesa’yla ilgili rivayetler, onun dişi yani ilahe/tanrıça kabul edildiğini

göstermektedir. Huzurunda yapılan ritüeller ve ona gösterilen saygının

biçimi, bunun en iyi göstergesi olup, bereket ve verimliliği sembolize ettiği

anlaşılmaktadır. Aslında sürekli yeşil kalmayı başarabilen meyveli ve

yapraklı bir sarmaşıkla donanmış bir taşın, zaten taşın ve ağacın kutsandığı

bir toplumda, tanrıça olarak görüldüğünü düşünebiliriz.

Anahtar Kelimeler

Arabistan, Putperestlik, İslam, Hz. Muhammed, Mekke, Put

Kaynakça

• KAYNAKÇA Acîne, Muhammed, Mevsuatu Esatirul Arab an’il-Cahiliyye ve Delâlâtihâ I-II, Dârü’l-Farabi, Beyrut 1994 Ağırakça, Ahmet, “Nebatîler”, DİA, s. XXXII,258-259 Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybani, Müsned I-VI, el- Mektebü’l-İslâmî, Beyrut, tsz. Ahmed Zeki Safvet, Cemheretu Hutabi’l-Arab fî ‘Usûri’l-Arabiyyeti’z-Zâhira I-III, Mektebetu Mustafa el-Babi el-Halebi, Mısır 1923 Ahmet Önkal-Nebi Bozkurt, “Cami/Dinî ve Sosyokültürel Tarihi”, DİA, s. VII,46-56 Ahmet Savran, “İmruülkays b. Hucr”, DİA s. XXII,237-238 Algül, Hüseyin, “Ezd”, DİA, s. XXII,46-47 Algül, Hüseyin, “Has’am”, DİA, s. XVI,281-282 Âlûsî, Mahmud Şükrî, Buluğu’l-Ereb fi Ma’rifeti Ahvâli’l-Arab I-III, (nşr: M. Behcet el- Eserî), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut tsz. Apak, Adem, Anahatlarıyla İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Kültürü, Ensar Yay., İstanbul 2012 Azimli, Mehmet, Cahiliyye’yi Farklı Okumak, Ankara Okulu Yay., Ankara 2015 Balcı, İsrafil, Peygamberlik Öncesi Hz. Muhammed, Ankara Okulu Yay., Ankara 2014 Belâdî, Atîk b. Ğays, Mu’cemu’l-Meâlimi’l-Cuğrafiyye fi’-Sîreti’n-Nebeviyye, Dârü Mekke, Mekke 1982 Buhârî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim, Sahîh-i Buhârî I-VI, (çev. Beşir Eryarsoy vdd.), Polen Yay., İstanbul 2009 Cârim, Muhammed Nu’man, Edyânu’l-Arab fi’l-Câhiliyye, Matbaatu’s-Sa’âde, Mısır 1923 Cevad Ali, el-Mufassal fî Tarîhi’l-Arab Kable’l-İslâm I-X, 2. baskı, Bağdâd 1993 Çağatay, Neşet, İslâm Dönemine Dek Arap Tarihi, TTK Yay., Ankara 1989 Çağrıcı, Mustafa, “Arap/İslâm’dan Önce Araplar’da Din”, DİA, ss. III,316-321 Davud, George Davud, Edyânu’l-Arab Kable’l-İslâm ve Vechuhâ’l-Hadârî ve’l-İctimâî, Müessesetü’l-Câmia li’d-Dirasat, Beyrut 1988 Demircan, Adnan, “Kur’ân’ın, Nüzûl Dönemi Putperest Arapları İçin Kaynaklığı Üzerine”, İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 2004, cilt: II, sayı: 4, ss. 53-62 Dindi, Korkut, “İslam Öncesi Arapların Düşünce Dünyasında Cin ve Şeytanın Yeri”, Cahiliye Araplarının Uluhiyet Anlayışı, (ed. M. Mahfuz Söylemez), Ankara Okulu Yay., Ankara 2015, ss. 79-96 Duğaym, Semih, Edyân ve Mu’tekâdâtü’l-Arab Kablel İslâm, Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut 1995 Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, AKM Başk. Yay., Ankara 2004 Ezrakî, Ebu’l-Velid Muhammed, Ahbaru Mekke ve mâ Câe fiha mine’l-Âsâr I-II, (thk: Rüşdî es-Sâlih Melhas), 10. baskı, Mektebetü’s-Sekâfe, Mekke 2002 Fayda, Mustafa, “Becîle”, DİA, s. V,287 Fayda, Mustafa, “Cerîr b. Abdullah”, DİA, s. VII,410-411 Fayda, Mustafa, “Devs”, DİA, s. IX,253 Fayda, Mustafa, “Fil Vak’ası”, DIA, XIII,70-71 Güç, Ahmet, “Put”, DİA, s. XXXIV,364-365 Güç, Ahmet, “Putperestlik”, DİA, s. XXXIV,365-368 Hakkı Acun, Türk Kültüründe Taşlar, AKM Yay., Ankara 2010 Harman, Ömer Faruk, “Medyen”, DİA, s. XXVIII,346-348 Harman, Ömer Faruk, “Zülhalesa”, DİA, s. XLIV,561 Hommel F., “Arabistan/Tarih/İslamiyet’ten Evvel Arabistan”, İA, ss. I,486-491 Araplarda Putperestlik Ve Hicaz Putlarından/Beytlerinden Biri Olarak “Zülhalesa” 37 Işık, Hidayet, “Fahreddin Razi’nin Din Anlayışı İçerisinde Putperestliğin Yeri ve Putperestlikle İlgili verdiği Bilgiler”, Dinler Tarihi Araştırmaları-II, Ankara 2000, ss. 35-54 İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed, Kitabu’l-Muhabber, (thk. İlse Lichtenstadter), Dârü’l- Afâki’l-Cedîd, Beyrut tsz. İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali b. Muhammed, Fethü’l-Bari bi-Şerhi Sahihi’l-İmam Ebî Abdillah Muhammed b. İsmail el-Buhari I-XIII, (thk. Abdülkadir Şeybetülhamd), Riyad 2001 İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye I-II, (nşr. Mustafa es- Sekâ, İbrahim el-Ebyârî ve Abdulhafîz eş-Şelebi), Dârü İbn Kesir, 3. baskı, Beyrut 2005 İbn İshak, es-Siretü’n-Nebeviyye I-II, (thk. A. Ferîd el-Mezîdî), 2. baskı, Dârü’l-Kütübü’lİlmiyye, Beyrut 2009 İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî, Lisânü’l-’Arab I-XX, (nşr. Emin Muhammed Abdülvehhab-Muhammed es-Sadık el-Ubeydi), 3. baskı, Dârü’l-İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, Beyrut 1999 İbn Sa’d, Muhammed, Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr, (ed. Adnan Demircan, çev. H. Akdemir), Siyer Yay., İstanbul 2014 İbnü’l-Kelbi, Putlar Kitabı, (çev. Beyza Düşüngen), Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay. Ankara 1969 Kapar, M. Ali, “Hevâzin”, DİA, s. XVII,276-277 Kaya, Osman, “Kur’an Bağlamında İslam Öncesi Arap Yarımadası’nda Dini Hayat, Putperestlik/ Paganizm Örneği”, Diyanet İlmi Dergi, cilt: 49, sayı: 4, ss. 7-32 Kazancı, Ahmet Lütfi, “Ebrehe”, DİA, X,79-80 Kehhâle, Ömer Rıda, Mu’cemu Kabaili’l-Arab I-V, Müessesetü’r-Risale, 7. baskı, Beyrut 1997 Klinge, R., Putlar Kitabı, İbnü’l-Kelbi, “Notlar kısmı”, (çev. Beyza Düşüngen), Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay. Ankara 1969 Köse, Feyza Betül, Medine’de Sosyal Hayat-Dört Halife Dönemi, Mana Yay., İstanbul 2016 Melhas, Rüşdî es-Sâlih, Ahbâru Mekke ve Mâ Câe fîhâ mine’l-Âsâr, Ezrakî, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Abdillah b. Ahmed, (thk. Rüşdî es-Sâlih Melhas), 10. baskı, Mektebetü’s- Sekâfe, Mekke 2002, (Açıklama Notları), s. I,372- Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmi’u’s- Sahîh-Sahih-i Müslim ve Tercemesi I-VIII, (çev. Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yay., İstanbul 1988 Öğüt, Salim, “Cenâbet”, DİA, VII-349-351 Öğüt, Salim, “Telbiye”, DİA, s. XL,396-397 Öz, Mustafa, “Ezlâm”, DİA, s. XII,67 Palabıyık, M. Hanefi, “İslam Öncesi Arap Düşüncesinde Din ve Din Adamı Algısı”, Cahiliye Araplarının Uluhiyet Anlayışı, (ed. M. Mahfuz Söylemez), Ankara Okulu Yay., Ankara 2015, ss. 97-147 Ryckmans, G., “Züşşerâ”, İA, s. XIII,658-660 Sarıcık, Murat, Put-Hicazın Beş Putu ve Modern Putlar, Nesil Yay., İstanbul 2014 Sarıkçıoğlu, Ekrem, “Kur’ân’a Göre Müşrikler ve Putperestler”, İslâmî Araştırmalar, 1986, cilt: I, sayı: 1, ss. 26-32 Sönmez, Seniha, Türklerde Dağ Kültü İnancı ve Altay, Tıva ve Şor Destanlarında Dağ, Balıkesir 2008 Söylemez, Mehmet Mahfuz, “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”, Cahiliye Araplarının Uluhiyet Anlayışı, (ed. M. Mahfuz Söylemez), Ankara Okulu Yay., Ankara 2015, ss. 9-51 Süheylî, Ebü’l-Kasım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed, er-Ravdu’l-Ünüf fî Tefsîri es- Sîreti’n-Nebeviyyeti Li’bni Hişâm I-IV, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. baskı, Lübnan 2009 Sülün, Murat, “Şi’râ”, DİA, s. XXXIX,180-181 Şeyki Dayf, Tarihul Edebil Arabî I-II, 20. baskı, Dârü’l-Me’ârif, Kahire 2002 Şâmî, Muhammed b. Yusuf es-Sâlihî, Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayri’l-’İbâd I-XII, (thk. İbrahim et-Terzi-Abdülkerim el-Azbâvî), Kahire 1997 (Türkçe çeviri, Peygamber Külliyatı I-XIII, (ed. Yusuf Özbek), Ocak Yay., İstanbul 2006) Taberi, Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr, Târihu’t-Taberî-Târihur-Rusul ve’l-Mulûk I-XI, (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), 2. baskı, Dârü’l-Maarif, Mısır 1969 Tanyu, Hikmet, Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1968 Tanyu, Hikmet, Dinler Tarihi Araştırmaları: 1-Türklerde Dağla İlgili İnançlar, Ankara Üniv. İlahiyat Fak. Yay., Ankara 1973 Watt, W. Montgomery, Hz. Muhammed’in Mekke’si-Kur’ân’da Tarih, (çev. M. Akif Ersin), Bilgi Vakfı Yay., Ankara 1995 Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kub b. Ca’fer b. Vâdıh el-Kâtip, Târîhu’l-Ya’kûbî I-II, Dârü Sâdır, Beyrut tsz. Yâkût el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân I-V, Dârü Sâdır, Beyrut 1977 Yavuz, Yunus Vehbi, “Hayız”, DİA, XVII,51-53 Yıldırım, Suat, Kur’an’da Ulûhiyet, 2. baskı, Kayıhan Yay., İstanbul 1997 Zebîdî, Muhammed Murtazâ, Tâcü’l-Ârûs min Cevâhiri’l-Kåmûs, “hls” mad., s. 4439