Ebussuûd Efendi'nin İrşâdü'l-akli's-selim ilâ mezaya'l Kitâbi'l-Kerim Adlı Tefsirinin Müellif Nüshası ve En Eski Yazmaları

Yıl 2015, Cilt: 1 Sayı: 2, 189 - 236, 15.01.2015

Adem Yerinde

Öz

Bu çalışmada Ebussuud Efendi’nin abidevi eseri İrşâdü’l-akli’sselim ilâ mezâyâ’l-Kitabi’l-Kerim’in müellif nüshası ve özellikle müellifin hayatında yazılan temel nüshaları tanıtılacaktır. Birinci kısımda Ebussuud Efendi’nin hayatı, özellikle tefsiriyle ilgili kısımlarına işaret edilerek ele alındıktan sonra ikinci bölümde tefsirin yazılış sebebi, yazım süreci, tarihi kaynaklarda ele alınışı, içeriği, müellif nüshası ve güvenilir nüshaları etraflıca tanıtılacaktır.

İrşadü’l-akli’s-selim Ebussuûd Efendi’yi asıl üne kavuşturan eseridir. Yazıldığı günden itibaren ilim ve siyaset çevrelerinin büyük alakasına mazhar olan İrşad, kısa sürede geniş Osmanlı coğrafyasında Keşşâf ve Envârü’l-Tenzil’den sonra en çok tutulan tefsir haline gelmiştir. Ebussuûd Efendi, Kur’an’ın özellikle edebi inceliklerinin vahyin lafız ve mana güzelliklerine yaraşır bir üslupla yeniden tertip edilerek Sultan Süleyman Han’ın zengin kütüphanesine hediye edilmesi maksadıyla kaleme aldığı İrşâdü’l-Akli’s-Selim’ini, Şeyhülislamlık makamına atanmasından bir yıl sonra yaklaşık olarak 6 Rebiulevvel 953(7 Mayıs 1546)’da başlamış, yoğun dinî, idarî ve siyasî meşguliyetleri sebebiyle ancak 20 yıl 103 gün (7303 gün) sonra 3 Receb 973(24 Ocak 1566)’de bitirebilmiştir. Tefsirin 5 ciltten müteşekkil orijinal nüshası, bugün Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (İlk cilt kayıptır).

Ebüssuud Efendi’nin vefatından sonra tefsirinin orijinal nüshası değerli bir yadigâr olarak en küçük oğlu Mustafa Çelebi’ye, ondan

oğlu Kazasker Mehmet’e, ondan da oğlu Mehmet Sadık Efendi’ye intikal etmiştir. Mehmet Sadık Efendi’den sonra bir şekilde çağdaşı Sadrazam Kara Mustafa Paşa’ya (ö. 1095/1683) geçmiştir. Sadrazam eseri İstanbul Çarşıkapı’da inşasını başlattığı külliye içinde kurulacak kütüphaneye konulmak üzere vakfetmiştir. Bu kütüphanedeki kitaplar Cumhuriyet döneminde önce Nuruosmaniye, daha sonra da Beyazıt Devlet Kütüphanesine nakledilmiştir.

Anahtar Kelimeler

"İrşadü’l-akli’s-selim, Ebussuûd Efendi, " "Beyzavî, Zemahşerî

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet, “Ebussuûd Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 1994, X, 365-371.
• Atâî, Nevizâde, Hadikatü’l-Hakâ’ik fi Tekmileti’ş-Şekâik (Zeyli Şekâik; nşr. A.Özcan) İstanbul 1989, I-II, 428-429.
• Ateş, Süleyman, “İrşâdü’l-akli’s-selim”, DİA, XXII, 456-458, İstanbul 2000.
• Atsız, Hüseyin Nihal, İstanbul Kütüphanelerine Göre Ebussuûd Bibliyografyası, İstanbul 1967.
• Aydemir, Abdullah, Büyük Türk Bilgini Şeyhulislam Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara ts.
• Babanzâde Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Arifin Esmâül-Müellifin ve Asârü’l-Musannifin (nşr. Mahmûd Kemal İnal v.dğr.), I-II, Ankara 1951.
• Bâli Efendi, Ali b. Bâli, el-Ikdü’l-Menzûm fi Efâdıli’r-Rûm, Beyrut 1395/1975.
• Baysun, M. Cavid, “Ebussuûd Efendi”, İA, İstanbul 1988, IV, 92 -99.
• Düzenli, Pehlul, “Şeyhulislâm Ebussuûd Efendi: Bibliyografik Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), c. 3, sy. 5, 2003, s. 441-475.
• Düzenli, Pehlul, ------------ Osmanlı Hukukçusu Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları Ebüssuud Efendi (Doktora Tezi), T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı İslam Hukuku Bilim Dalı, Konya 2007.
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-Akli’s-Selim ilâ Mezaya’l-Kitabi’l-Kerim (thk. Abdülkadir Ahmet Ata), I-V, Riyad 1974;
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitabi’l-Kerim (müellif nüshası), Beyazıt Devlet Ktp., Merzifonlu K.M., nr. 47(18712), nr. 48(18713), nr: 49(18714); Merzifonlu K.M., nr. 50(17815);
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitabi’l-Kerim (Süleymaniye Medresesine vakfedilen takım nüshalar), Süleymaniye Ktp. Süleymaniye, nr. 69 – 70; nr. 71 – 72; nr. 73 – 74; nr. 77 – 78.
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitabi’l-Kerim (Sâd sûresi sonuna kadar), Topkapı Sarayı Ktp. III Ahmet. nr: A 50.
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-akli’s-selim ilâ mezâya’l-Kitabi’l-Kerim (Diğer yazmalar)Süleymaniye Ktp. Murat Molla, nr. 40; Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 139; nr. 140; Süleymaniye Ktp. Damad İbrahim, nr, 3, 63, 61,65; Süleymaniye Ktp., İsmihan Sultan, nr. 20, nr. 22; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 55; nr. 56; Süleymaniye Ktp. Fatih, nr. 178; nr. 182; nr.184, 185 (Takım); nr. 193; Süleymaniye Ktp., Yeni Medrese, nr. 7 - 8 (Takım); Süleymaniye Ktp., Sadettin Mübtegi, nr. 7; Süleymaniye Ktp. Mehmet Ağa Cami, nr. 19; Süleymaniye Ktp. Yeni Cami, nr. 24; Süleymaniye Ktp. Murat Molla, nr. 40, 42, 43; Süleymaniye Ktp. Nuruosmaniye, nr. 208; Beyazıt Devlet Kütüphanesi Ktp., Veliyuddin, nr. 106; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 50; Süleymaniye Ktp., Reisülküttab Mustafa Efendi, nr. 29.