TOPLUMSAL DEĞİŞİM VE İSLÂM HUKUKU

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 1, 19 - 52, 01.06.2019

Şirin Gül

Öz

Değişim çağındayız. Toplum hayatı neredeyse her gün yeniden
şekilleniyor. Yaşam tarzları, toplumsal beğeniler, ahlâkî tutum
ve davranışlar sürekli değişiyor. Kısaca her alanda karşımıza çıkan
geniş çaplı bir değişim, karşı konulamaz bir şekilde ve hızla
yoluna devam ediyor. Sınırları belirsiz bir değişim çoğunlukla
toplumsal istikrarsızlıkta son bulur. Toplumsal gelişmeyle ulaşılmak
istenen son hedef ise her zaman belli bir izafiliği içerir.
Bu ve benzeri gerekçeler, değişimi olumlu yönde destekleyerek,
toplumun düzen ve istikrarını sağlamaya hizmet edecek bir pusulaya
ihtiyaç duyulduğunu gösterir. Kanaatimizce, bu pusula
din ve hukuk normlarıdır. İslâm Hukuku/Fıkıh, vahiy kaynaklı
bir hukuk sistemi olması sebebiyle, dinin ve hukukun öngördüğü
gayeleri birlikte gözetir. Bu gayelerin gerçekleşmesinde, dînî
ve hukukî hüküm ve ilkelerin belirlediği istikameti dikkate alır.
Böylece, yalnızca fertlerin değil, toplumun tamamının maslahatını
esas alan toplumsal bir düzen oluşmasına da imkân tanır. Bu
makale, İslâm Hukuku’nun, değişim sürecinde toplumu hedefe
ulaştıran bir pusula, sürece yardımcı olan bir vasıta ve her ikisini
muhafaza eden değerler manzumesi oluşuna ışık tutmak gayesi
ile kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Toplumsal Değişim, Din, Hukuk, İslâm Hukuku/ Fıkıh, Maslahat

Social Change and Islamic Law

Öz

We are in the age of change. Community life is reshaping almost
every day. Lifestyles, social tastes, moral attitudes, and behaviors
are constantly changing. Briefly, a wide-ranging change in every
field continues on its way irresistibly and rapidly. It is clear that
a change that its borders are not certain often ends up in social
instability. The last goal to be reached by social development
always includes certain relativity. These and similar reasons
support the change positively and show that a compass is needed
to serve the order and stability of society. In our opinion, this
compass is the norms of religion and law. Islamic Law/Fıqh,
because it is a legal system originating from the revelation,
considers the aim of religion and law together. In takes into
account the direction determined by religious and legal provision
and principles, in the realization of these objectives. In this way,
it allows for the formation of a social order based not only on the
benefits of individuals but also the whole of society. This article has been written in order to shed light on the fact that Islamic
Law is a compass that leads the society to the goal in the process
of change, a means to help to process and a range of values that
maintain both.

Anahtar Kelimeler

Social Change, Religion, Law, İslamic Law/Fıqh, Benefit.

Kaynakça

• ABDÜLBÂKÎ, Muhammed Fuâd (v.1968), el-Lü’lüü ve’l-Mercân fî mâ İttefaka aleyhi’ş-Şeyhân, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, (y.y.), (t.y.) (I-II).
• AKÇURA, Yusuf (ö.1876/1936), “Son İnkılâb ile Sevâbıkı ve Netâyici”, Osmanlı’dan Cumhuriyete Siyaset ve Değer Tartışmaları, Editör: Ferhat Koca, Rağbet Yay.,İstanbul 2000 (ss.111-119).
• AKSU, Zâhid, İslâm’ın Doğuşunda Toplumsal Realite, İlâhiyat Yay., Ankara 2005.
• AKTAN, Hamza, “İslâm Hukukunun Dinamizmi”, Dünden Bugüne İslâm Dünyasında Zihniyet Değişiklikleri ve Çağdaşlaşma Problemleri Sempozyumu, Ensar Vakfı Yay., Bursa 16-17 Haziran 1990 (ss.85-91).
• APAYDIN, H. Yunus, “Din ve Fıkıh”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi (Konya 2004), sy:3 (ss. 27-33).
• ARAL, Vecdi, Hukuk ve Hukuk Bilimi Üzerine, Filiz Kitabevi, İstanbul 1991.
• ASLAN, Nasi, “Hanefîlerin Umûmu’l-Belvâ ve Mâlikîlerin Amel-i Ehl-i Medîne İlkesi Bağlamında Haber-i Vâhidin Değeri Üzerine”, Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fak. Dergisi, (Adana 2004), c.IV, sy:2 (ss.19-32).
• ASLANTÜRK, Zeki-M. Tayfun Amman, Sosyoloji, İFAV Yay., İstanbul 1999.
• ATTAS, M. Nakîb, İslâm ve Laisizm, çev. Selahattin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul 1994.
• AYDIN, Mehmet, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir 1990.
• AYDIN, Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi, Yayına Hazırlayan: Yasin Aktay, Vadi Yay., Ankara 1997.
• AYENGİN, Tevhit, Hukukta Köken Problemi Açısından Sosyal Realite Nass İlişkisi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 1999.
• BAKTIR, Mustafa, İslâm Hukukunda Zaruret Hali, Akçağ Yay., Ankara (t.y.).
• BARDAKOĞLU, Ali,“2000’li Yıllara Girerken İslâm Düşüncesinin Önündeki Problemler ve Çözüm Önerileri”, İslâm Düşüncesinde Yeni Arayışlar I,Yayına Hazırlayan: İlyas Çelebi, Rağbet Yay., İstanbul 1998.
• BERKİ, Şakir, Medenî Hukuk, Yargıçoğlu Matbaası, Ankara 1961. “İslâm Hukukunun Ana Hatları I”, AÜİFD (1969), c.XVII (ss.169-186).
• BİLGİN, Abdülcelil, Kur’an’ı Tanımak, Araştırma Yayınları, Ankara 2018.
• BİLGİN, Vecdi, Fakîh ve Toplum, Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
• BİLGİSEVEN, Âmiran Kurtkan, Genel Sosyoloji, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 1974. Din Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985.
• BOTTO MORE, T. B., Toplumbilim Sorunlarına ve Yazınına İlişkin Bir Kılavuz, çev. Ünsal Oskay, Doğan Yayınevi, Ankara 1977.
• BRZEZİNSKİ, Zbigniew, Kontrolden Çıkmış Dünya, Çev. Halûk Menemencioğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1996.
• BUHÂRÎ, Alâuddîn Abdulazîz b. Ahmed (ö.730/1330), Keşfu’l- Esrâr an Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî, Dâru’l-Kutubi’l-Arâbî, Beyrut 1418/1997.
• BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmâîl (ö.256/869), el-Câmiu’s-Sahîh, Dâru Sahnûn, Tunus 1413/ 1992, (I-VIII).
• CEVDET SAÎD, Bireysel ve Toplumsal Değişmenin Yasaları, Çev. İlhan Kutluer, İnsan Yay., İstanbul 1998.
• CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe Sözlüğü, Ekin Yayınları, İstanbul 1999.
• CHARNEY, J. Paul, İslam Kültürü ve Toplumsal Ekonomik Değişim, çev. Adnan Bülent Baloğlu-Osman Bilen, TDV Yay., Ankara 1997.
• ÇAĞIL, Orhan Münir, Hukuka ve Hukuk İlmine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 1960, (I-II). Hukuk Metodolojisi Dersleri, Kenan Matbaası, İstanbul 1949.
• ÇOBANOĞLU, Rahmi, Hukukta Gaye Problemi, İÜHFY, İstanbul 1964.
• DARDAĞANZADE, Ahmed Nazif, “Teceddüd Dinin Hükümlerinin Nesh ve İptali Demek midir?”, Sebîlürreşâd (İstanbul 1330), c.XXIII, sy:578 (ss.86- 89); (Osmanlı’dan Cumhuriyete Siyaset ve Değer Tartışmaları,Editör, Ferhat Koca, İstanbul 2000, (ss.86-90).
• DÂRAKUTNÎ, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer (ö.385/995), es-Sünen, Dâru’l-Mehâsin, Kahire 1386/1966, (I-IV).
• DOĞAN, İsmail, Sosyoloji Kavram ve Sorunlar, Sistem Yayıncılık, Ankara 1995.
• DÖNMEZ, İ.Kâfî,“İslâm Hukukunda Müçtehidin Nasslar Karşısındaki Durumu ile Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”, MÜİFD (İstanbul 1986), sy:4 (ss.23-51).
• DÖNMEZER, Sulhi, Sosyoloji, Savaş Yayınları, Ankara 1982.
• DURSUN, Davut, Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, Gümüş Basımevi, İstanbul 1989.
• EBÛ DÂVUD, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (ö.275/888), es-Sünen, Dâru Sanûn, Tunus 1413/1992, (I-VIII).
• ENSÂRÎ, Ebû Yahya Zekeriya (ö. 926/1520), Gayetü’l-Vüsûl Şerhu Lübbi’l- Usûl, Matbaatu Mustafa Banî el- Halebî, (y.y.) 1360/1941.
• ER, İzzet, Din Sosyolojisi, Akçağ Yay., Ankara 1998.
• ERDOĞAN, Mehmet, İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi, İFAV Yay., İstanbul 1994.
• ERGUN, Doğan, Sosyoloji ve Tarih/ Sosyolojide Yöntem Sorunu, İlke Yayınları, Ankara 1995.
• ERİŞİRGİL, Mehmed Emin (ö.1965), “Terakkî Etrafında Birleşemez miyiz?”, Mihrâb(1339/1923) yıl:1, sy:2 (ss.33-37), (Ayrıca bkz. Osmanlıdan Cumhuriyete Siyaset ve Değer Tartışmaları Rağbet Yay., İstanbul 2000, ss.62-70).
• ERKAL, Mustafa, Sosyoloji, Filiz Kitabevi, İstanbul 1983. Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Değişme, Mayaş Yay., Ankara 1984.
• FAZLUR RAHMAN (ö.1409/1988), Islamic Methodology in History, Islamic Research Instıtute, Pakistan 1984. Islam and Modernty Transformtion of an Intellectual Tradition, Universty of Chicago Press, Chicago&London 1982.
• Islam and Modernty Transformtion of an Intellectual Tradition, The Universty of Chicago Press, Chicago&London 1982.
• FICHTER, Joseph, Sosyoloji Nedir?,çev. Nilgün Çelebi, Toplum Kitabevi, Konya (t.y.).
• FINDIKOĞLU, Z. Fahri (ö.1394/1974), İçtimâiyât (HukukSosyolojisi), İstanbul Üniversitesi Yay., İstanbul 1958, (I-III).
• GAZÂLÎ, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed (v.505/1111), Şifâu’l-Ğalîl fî Beyâni’ş-Şebeh ve’l-Muhîl ve Mesâliki’t-Ta ‘lîl, Thk.Hamd el-Kubeysî, Matbaatu’l-İrşâd,Bağdat 1390/1971.
• GİDDENS, Anthony, Sociology, T. J. Press, Great Britain 1993.
• GÖKBERK, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1990.
• GÜNAY, Ünver, Din Sosyolojisi, İnsan Yay., İstanbul 2000. “Türkiye’de Toplumsal Değişme ve Din”, Türk Yurdu (Nisan-Mayıs 1997), c.XVII, sy:116-117 ( ss.80-89). “Dinin Bireysel ve Toplumsal Boyutu”, AÜİFD Cumhuriyetin 75.Yıldönümüne Armağan, Ankara 1999 (ss.91-118).
• GÜR, A. Refik, Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle, Sebil Yayınevi, İstanbul 1951.
• GÜRİZ, Adnan, Hukuk Başlangıcı, Siyasal Kitabevi, Ankara 2003.
• GÜRKAN, Ülker, “Hukukta Değişme ve Kararlılık Sorunu”, Prof. Dr. Mahmut Koloğlu’ya 70 inci Yaş Armağanı, Ankara 1975 (ss.305-317). Hukuk Sosyolojisine Giriş, Siyasal Kitabevi, Ankara 1999.
• HAÇKALI, Abdurrahman, “Hanefî Mezhebinin İçtihat Geleneğinin Tümdengelimci Yönü Üzerine”, İslâmî Araştırmalar (Ankara 2002), c.XV, sy:1-2 (ss.283-290).
• HADİMÎ, Ebû Saîd Muhammed b. Mustafa (ö.1176/1762), Mecâmiu’l-Hakayık, (Mustafa Hulusi Muradî Güzelhisarî (ö.1215/1800) Menâfiu‘d-Dekâyık Şerhu Mecâmii’l-Hakâyık adlı eserle birlikte), Dâru’t-Tıbaati’l-Âmira, İstanbul 1273.
• HALLÂF, Abdulvehhâb, Mesadıru’t-Teşrîi‘l-İslâmî, Dâru’l-Kalem, Kuveyt 1402/1982.
• HATİPOĞLU, Mehmed Saîd, “İslâm Mükellefiyet Anlayışı ve Buna Aykırı Bir Mâlikî-Hanefî Kıyâsı”, AÜİFD (1976), c.XXI (ss.185-196).
• HİNDÎ, Alâuddîn Ali Muttakî (ö.975/1568), Kenzu’l-Ummâl fî Süneni’l- Akvâl ve’l-Ef ‘âl, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1405/1985, (I-XVI).
• HİRŞ, Ernest, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri, Ankara 1949.
• HONİG, Richard, Hukuk Başlangıcı ve Tarihi, çev. M. Yavuz, İstanbul 1935. Hukuk Felsefesi, çev. M. Yavuz, İstanbul 1935.
• HÖKELEKLİ, Hayati, Din Psikolojisi, TDV Yay., Ankara 1993.
• İBN ÂBİDÎN, Seyyid Muhammed Emîn b. Ömer (ö.1252/1836), “Neşru’l-Arf fî Binâi Ba‘di’l-Ahkâm ale’l-Urf”, Mecmûâtu Rasâil, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, (y.y.) (t.y.) (ss.151-206).
• İBN ÂŞÛR, Muhammed Tâhir (ö.1394/1973), el-Makâsıdü’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Dâru’n-Nefâis, Ürdün 2001/1421.
• İBN HALDÛN, Abdurrahman b. Muhammed (ö.808/1406), Mukaddime, thk. Dervîş el-Hakîm, Mektebetü’l-Asrıyye, Beyrut 1416/1996.
• İBN HAZM, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed Endelûsî (ö.456/1064), el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, thk. Mahmud Hâmid Osman, Dâru’l-Hadîs, Kahire 1419/1998, (I-III).
• İBN HANBEL, Ahmed (ö.241/885), el-Müsned, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1411/1991, (IX).
• İBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed Zeyd (ö.273/886), es-Sünen, Dâru Sahnûn, Tunus 1413/1992, (I-II).
• İLERİ, Celal Nuri (ö.1354/1936), “İslâm’da Vücûb-ı Teceddüd II”, Kendi Nokta-i Nazarından Hukuk-ı Düvel, İstanbul 1330 (ss.163-191); İçtihâd (İstanbul 1327) sy:40, ss. 983- 989. (Ayrıca bkz. Osmanlı’dan Cumhuriyete Siyaset ve Değer Tartışmaları, Editör:Ferhat Koca, Rağbet Yay., İstanbul 2000, (ss.70-82).
• KARADÂVÎ, Yusuf, Hasâisu’l-Âmme li’l-İslâm, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1405/1985. “Kolay ve Çağdaş Bir Fıkha Doğru”, çev. Abdullah Kahraman, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi (2004), sy:3 (ss.55-75).
• KARAMAN, Hayreddin, “Fıkıh”, DİA (İstanbul 1996), c.XIII (ss.1-14).
• KILIÇ, Muharrem, “Hukuk Teorisinde Sosyal Değişim Düşüncesini Sınırlayan Deterministik Tutumun Teolojik ve Etik Kökenleri”,İslâmiyât, (Ekim-Aralık 2003) c.VI, sy:4 (ss.121-134).
• KILLIOĞLU, İsmail, Ahlâk Hukuk İlişkisi, İFAV, İstanbul 1988.
• KOCA, Ferhat, “İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişimi Üzerine Bazı Düşünceler”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, (Konya 2003), sy:1 (ss.51-78).
• KONGAR, Emre, Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul 1995.
• KÖSE, Saffet, İslâm Hukukuna Giriş, Hikmetevi Yayınları, İstanbul 2017. Çağdaş ihtiyaçlar ve İslâm Hukuku, Rağbet Yay., İstanbul 2004.
• KRANZ, Walther, Antik Felsefe, çev. Suad Y. Baydur, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1984.
• MÂLİK, İbn Enes (ö.179/795), el-Muvatta’, Dâru Sahnûn, Tunus 1992/1413, (I-II).
• MANSÛRİZÂDE, Saîd (ö.1923), “İçtihat Hataları I”, İslâm Mecmuası, 2 Rebi‘ülevvel 1333/ 29 KanûniSâni 1330 (11 Şubat 1915), sy:21 (ss.535-541) (5-11) (Osmanlı’dan Cumhuriyete Siyaset ve Değer Tartışmaları İçerisinde, s.238-241.
• MAR’AŞLÎ, Muhammed Abdurrahman, İhtilâfu’l-İctihâd ve Teğayyuruhu ve Eseru Zalike fi’l-Fütyâ, el-Müessesetü’l-Camiiyye, Beyrut 2003/1424.
• MCGUİRE, Meredith B.,Religion The Social Context, Wadsworth Publishing Co., California 1992.
• MENGÜŞOĞLU, Takiyettin, Felsefeye Giriş, İÜEF Yay., İstanbul 1968.
• MUHAMMED FETHÎ OSMAN, el-Fikru’l-İslâmî ve’t-Tetavvur, Dâru’l-Kuveytiyye, (y.y.) 1388/1969.
• MUHAMMED HAMİDULLAH, İslâma Giriş, trc. Hasan Basri Çantay, Nur Yay., Ankara 1965.
• MUHAMMED HÜSEYİN, Modernizmin İslâm Dünyasına Girişi, çev. Sezai Özel, İnsan Yay., İstanbul 2000.
• MUHYİDDİN ABD HARİS, “el-İslâm Dînu’l-Yüsr”, et-Terbiyetü’l- İslâmiyye, (1987) yıl:29, sy:4 (ss.232-236).
• MUTAHHARÎ, Murtaza, İslâm ve Değişim (Zamanın Gerekleri), çev. Burhanettin Dağ, Fecr Yayınevi, Ankara 2000.
• MÜSLİM b. Haccâc Neysâbûrî (ö.261/874), el-Câmiu’s-Sahîh,Dâru Sahnûn, Tunus 1413/1992, (I-V).
• OKUMUŞ, Ejder, Toplumsal Değişme ve Din, İnsan Yay., İstanbul 2003.
• ÖKTEM, Niyazi, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi, Der Yay., İstanbul 1405/1985.
• ÖZKALP, Enver, Sosyolojiye Giriş, Eğitim, Sağlık ve Bilimsel Araştırma Vakfı Yay., Eskişehir 1995.
• PEKCAN, Ali İslâm Hukukunda Gâye Problemi Zarûriyyât- Hâciyyât, Tahsiniyyât, Rağbet Yay., İstanbul 2003.
• POPPER, Karl R, ThePoverty of Historicism, Routledge, London 1991.
• ROBERTS, Keith A.,Religion in SociologicalPerspective, Wadsworth Publishing Company, California 1990.
• SAVAPAŞA, İslâm Hukuku Nazariyâtı Hakkında Bir Etüd, çev. Bahâ Arıkan, DİR Yay., Ankara 1955. ( I-II).
• SERAHSÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl (ö.483/1090), Usûl, thk. Ebu’l-Vefâ Afğânî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut 1393/ 1973, (I-II).
• SEZEN, Yumni, İslam Sosyolojisine Giriş, Turan Kültür Vakfı, İstanbul 1994. Sosyoloji Açısından Din, İFAV Yay., İstanbul 1998. İslamın Sosyolojik Yorumu, Birleşik Yayıncılık, İstanbul 2000.
• SOROKİN, Pitirim Alexandrovitch (ö.1968), Social and Cultural Dinamics: A Study of Change in Major Systems of Art, Truth, Ethics, Law and Social Relationships, Transaction Publishers, London 1991.
• SUYÛTÎ, Ebu’l-Fadl Celâluddîn Abdirrahman Ebî Bekr (ö.911/1505), el-Eşbâh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Mu‘tasım Billah, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1407/1987.
• ŞAHİN, Adil, İslam ve Sosyoloji Açısından İlim ve Din Bütünlüğü, Bilge Yayıncılık, İstanbul 2001.
• ŞÂTIBÎ, Ebû İshâk İbrahim b. Mûsa (ö.790/1388) el-Muvâfakât, el-Matbaatu’r-Rahmaniyye, Mısır (t.y.). el-İ‘tisâm, (y.y.) (t.y.), ( I-III).
• ŞELEBÎ, Muhammed Mustafa, Ta’lîlu’l-Ahkâm, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1981/1401.
• TEBRÎZÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah Hatîb (ö.737/1336), Mişkâtü’l- Mesâbîh, Mektebetü’l-İslâmiyye, Beyrut 1405/1975, (I-IV).
• TOLAN, Barlas, Toplum Bilimlerine Giriş, Ankara 1975. Çağdaş Toplumun Bunalımı, AİTİA Yay., Ankara 1980.
• TOPÇU, Nurettin, Sosyoloji,Dergah Yayınları, İstanbul 2001.
• TOPÇUOĞLU, Hamide, Hukuk Sosyolojisi (Sosyoloji Açısından Hukuk), AÜHF Yay., Ankara 1960.
• TUNA, Korkut, Şehirlerin Ortaya Çıkış ve Yaygınlaşması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme, İÜEF Yay., İstanbul 1987.
• TURHAN, Mümtaz, Kültür Değişmeleri, İFAV Yay., İstanbul 1987.
• TÜRCAN, Talip, İslâm Hukuk Biliminde Norm-Amaç İlişkisi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2009.
• ÜLGENER, Sabri F., Zihniyet ve Din, İslâm, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlâkı, Der Yay., İstanbul 1981.
• WEBER, Max, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, çev. Zeynep Aruoba, Hil Yay., İstanbul 1984.
• ZERKA, Ahmed, el-Medhalu’l-Fıkhu’l-Âmm, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1387/1968, (I-III).
• ZEYDÂN, Abdulkerîm, el-Medhal li-Dirâseti’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, Müessesetü’r- er-Risâle, Beyrut 1407/1986.
• ZİAUDDÎN SARDAR, TheFuture of MuslimCivilisation, Croom Helm, London 1979.