The Methods of Evaluation of Sahīh Qiraat by the Schools of Nahw in Qūfah and Basra

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 208 - 231, 30.06.2024

Cihat Çelik , Hüseyin Yaşar

https://doi.org/10.32955/neu.ilaf.2024.10.1.08

Öz

In this article, the methods of evaluating the sahih qiraat of the schools of grammar in Kufa and Basra will be determined. As it is known, the differences of qiraat, which have an important place in the understanding of the Qur'an, have been included in many works since the early periods. In these works, the authors' approaches to the qiraat have been in different ways. The differences in qiraat are directly related to the science of tafsir and nahw, as they are related to the change of letters, letters and patterns in words. Especially in the studies on grammar, there are different tendencies towards the qiraat, which is seen as a source of evidence to protect the Qur'anic words from error and distortion. The schools of Basra and Kufa are the two schools that come to the forefront in the studies on the compilation of grammar and the arbitrariness of the use of language in the science of nahw. These schools shaped the Arabic language with their own systems and methods. While the Basra school and its representatives dealt mostly with linguistic data based on semāʿ, the Kufa school used the syllogistic method more frequently. In their works, the authors used these methods and brought examples from Arabic poetry, prose, hadith and Qur'anic texts. The important representatives of these schools frequently included the sahih qiraats, which had a great impact on the formation process of the science of grammar, in their works and tried to explain them with various explanations from Arabic grammar. Abū 'Amr b. 'Ala (d. 154/771), one of the founders of the Basra school, and 'Ali b. Hamza al-Kisā'ī (d. 189/805), one of the founders of the Kufa school, are among the ten famous imams of the science of Qiraat. It is inevitable for these imams to include their own transmitted qiraat wajihs in the process of constructing grammatical rules. Most of the linguists belonging to these two schools evaluated the differences of qiraat in terms of language and iʿrab in the following periods, and they turned to grammatical principles and ijijāʾa in order to determine the most authentic and eloquent qiraat wajihs. In this study, it is aimed to determine the method by which the Basra and Kufa schools evaluate the sahih qiraats in their works while using them as evidence in their works and the preferences they have made on these readings. Due to the broad scope of the subject, four general methods that are commonly used by the schools in their works have been emphasized. These are the explanation of the qiraat with other verses in the Qur'an, its conformity to the official mushaf calligraphy, its place in grammatical rules, and its istishhād with poetry. It will also be determined how important the use of these methods and methods by the authors is in terms of Arabic language and the science of qiraat, and to what extent their influence is accepted in later scholarly studies. In addition, it is also aimed to reach an opinion about the linguists' conception of qiraat based on the evaluation of qiraat wajihs in these works. Considering the volume of the study, in order not to go beyond the format of the article, certain sahih qiraat differences are included in each title. It is thought that the methods of evaluating the qiraat of the schools of grammar of Kufa and Basra, which will be tried to be determined, will be a source for future studies.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾa, Basra School, Kufa School, Linguistic, Sahih

Kûfe ve Basra Nahiv Ekollerinin Sahîh Kıraatleri Değerlendirme Yöntemleri

Öz

Bu makalede Kûfe ve Basra nahiv ekollerinin sahih kıraatleri değerlendirme yöntemleri tespit edilmiştir. Bilindiği üzere Kur’an’ın anlaşılmasında önemli bir yere sahip olan kıraat farklılıklarına ilk dönemlerden itibaren birçok eserde yer verilmiştir. Bu eserlerde müelliflerin kıraatlere yaklaşımları farklı şekillerde olmuştur. Kıraat farklılıkları kelimelerdeki harf, hareke ve kalıpların değişmesi ile ilgili olması bakımından tefsir ve nahiv ilmi ile de doğrudan ilişkilidir. Özellikle nahve dair yapılan çalışmalarda Kur’an lafızlarını hata ve tağyirden korumak için delil kaynağı olarak görülen kıraatlere karşı farklı eğilimler mevcuttur. Basra ve Kûfe ekolleri de nahiv ilminde gramerin derlenmesi ve dilin kullanımının keyfiyetine yönelik çalışmalarda temel olarak ön plana çıkan iki ekoldür. Bu ekoller kendi belirledikleri sistem ve metotlar ile Arap diline yön vermişlerdir. Basra ekolü ve temsilcileri daha çok semâʿa dayalı olarak dilsel verileri ele alırken Kûfe ekolü kıyas yöntemini daha sıklıkla kullanmıştır. Müellifler eserlerinde bu yöntemler ile Arap şiirlerinden, nesirlerden, hadis ve Kur’an metinlerinden örnekler getirmişlerdir. Nahiv ilminin oluşum sürecinde büyük etkisi olan sahih kıraatlere de bu ekollerin önemli temsilcileri eserlerinde sıkça yer vermişler ve Arap dili gramerinden çeşitli açıklamalar ile izah etme yoluna gitmişlerdir. Basra ekolünün kurucularından Ebû Amr b. Alâ (ö. 154/771) ile Kûfe ekolü kurucularından Ali b. Hamza Kisâî (ö. 189/805) kıraat ilmi geleneğinde meşhur on kıraat imamı arasında yer almaktadır. Bu imamların kendi nakletmiş oldukları kıraat vecihlerini gramer kaidelerini inşâ etme sürecine dâhil etmesi kaçınılmaz olmaktadır. Bu iki ekole mensub dilbilimcilerin geneli de sonraki dönemlerde kıraat farklılıklarını dil ve iʿrab yönünden değerlendirmişler, fasih ve beliğ kıraat vecihlerini belirleme noktasında gramer kaideleri ile ihticâca yönelmişlerdir. Bu çalışmada Basra ve Kûfe ekollerine mensup dilcilerin, eserlerinde sahih kıraatleri delil olarak kullanırken hangi yöntem ile değerlendikleri ve bu okuyuşlar üzerine yapmış oldukları tercihlerin belirlenmesi amaçlanmaktadır. Daha önce yapılan çalışmalarda genellikle dilbilimcilerin kıraat eleştirileri ve konu edinilmiştir. Bu makalede ise Basra ve Kûfe dil ekollerinin kıraatleri değerlendirmedeki metot ve yöntemleri müstakil olarak ele alınmıştır. Konunun kapsamının geniş olması itibari ile ekollerin eserlerinde yaygın olarak kullandıkları tespit edilen dört genel yöntem üzerinde durulmuştur. Bunlar, kıraatlerin Kur’an’da geçen başka âyetler ile açıklanması, resm-i mushaf hattına uygun olması, gramer kaidelerindeki yerinin belirlenmesi ve şiir ile istişhâd edilmesidir. Tespit edilen bu metod ve yöntemlerin müellifler tarafından kullanılmasının Arap dili ve kıraat ilmi açısından ne denli öneme haiz olduğu ve sonraki dönem ilmi çalışmalarda etkisinin ne derece kabul gördüğü de belirlenecektir. Ayrıca bu eserlerde geçen kıraat vecihlerinin değerlendiriliş keyfiyetinden hareketle dilbilimcilerin kıraat tasavvuru hakkında bir kanaate ulaşılması da hedeflenmektedir. Çalışmanın hacmi göz önünde bulundurularak makale formatının dışına çıkılmaması için her başlıkta belirli sahih kıraat farklılıklarına yer verilmiştir. Tespit edilmeye çalışılacak olan Kûfe ve Basra nahiv ekollerinin kıraatleri değerlendirme yöntemlerinin yapılacak olan sonraki çalışmalara da kaynaklık etmesi düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kırâat, Basra Ekolü, Kûfe Ekolü, Dilbilim, Sahih

Kaynakça

• Abdulḳâdir el-Bağdâdî, ʿAbdulḳâdir b. ʿOmar el-Bağdâdî. Ḫizânetu’l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni’l-Arab. 13 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1418/1997.
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî el-Evsat. Meʿâni’l-Kur’ân. thk. Mahmud Kırâa. Kahire: Mektebetü Hanci, 1990.
• Bedi’u Yakup, İmil. el-Mucemü-l Mufassal Fi Şevahidi’l-Lügati-l Arabiye. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 1996.
• Bennâʾ, Aḥmed b. Muḥammed b. Aḥmed b. ʿAbdu’l-Ğanî ed-Dimyâṭî، Şihâbu’d-Dîn eş-Şehîr bi’l-Bennâi el-. İtḥâfu Fuḍalâi’l-Beşer fî’l-Ḳırâʾâti’l-Erbeʿate ʿAşer. thk. Enes Mihre. Beyrut: y.y., 1427/2006.
• Cevheri, İsmail b. Hammad el-. es-Sıhah tâc’ül-Lugati ve Sıhah’il-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgaffur. Beyrut: Dâru’l İlm, 1. Basım, 1990.
• Çetin, Abdurrahman. Kıraatlerin Tefsire Etkisi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1. Basım, 2001.
• Dânî, bû Amr Osman b. Said. Kitabu’t-Teysir fi’l-kırâati’s seb’a. thk. Otto Pertzl. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 2. Basım., 1984.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît fî’t-Tefsîr. ed. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: y.y., 1420.
• Ebû Saʿîd es-Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Ḥasan b. ʿAbdullâh b. el-Merzubân. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Aḥmed Ḥasen Mehdelî - ʿAlî Seyyid ʿAlî. 5 Cilt. Beyrut: y.y., 2008.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn Abdurrahman b. İsmaîl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzu’l-Meânî Hırzu’l-Emânî fi’l-Kırââti’s-Seb’. thk. İbrâhim Atûh Avad. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 1982.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn Abdurrahman b. İsmaîl b. İbrâhîm el-Makdisî. Mürşidü’l-Vecîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâr-u Sadr, 1. Basım, 1975.
• Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• Ebû ʿAlî el-Fârisî, Ebû ʿAlî el-Hasen b. Ahmed b. ʿAbdulğaffâr. el-Hucce li’l-Kurrâi’s-Sebʿa. ed. Bedruddîn Kahvecî, Beşîr Cuveycâbî. Dımaşk; Beyrut: Dâru’l-Meʾmûn, 1413.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Meʿânî’l-Ḳırâʾât. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Câmiʿatu’l-Melik Suʿûd, 1412/1991.
• Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Abdulğaffâr. el-Hüccetü li’l-Kurrâi’s-Seb’a. thk. Bedrüddin Kahveci, Beşir Cuycâtî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Me’mun-Turâsi, 2. Basım, 1993.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd ed-Deylemî el-. Meʿânî’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Yûsuf en-Necâtî vd. Mısır: y.y., ts.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Ya’kub. Besâiru zevi’t-temyîz fî letâifi’l-Kitâbi’l-azîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: el-Mektebetü’lİlmiyye, ts.
• Habeş, Muhammed. el-Kıraâtu’l-mütevâtiretu ve eseruha fi’r-resmi’l-Kur’ân ve’l-ahkâmi’ş-şeri’yye. Dımaşk: Dâru’l-Fikir, 1. Basım, 1999.
• Hatîb, Abdüllatif. Mu‘cemu’l-kırââti’l-Kur’âniyye. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru Sadeddîn, 1. Basım, 2000.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî. en-Neşr fi’l-Kırââti’l-Aşr. thk. Ali Muhammed Dabbâğ. Beyrut: Daru’l Kutubi’l İlmiyye, 4. Basım, 2011.
• İbn Ḫâleveyh, Ebû ʿAbdullâh el-Ḥuseyn b. Aḥmed b. Ḫâleveyh. el-Ḥuccetu fi’l-Ḳırâʾâti’s-Sebʿa. thk. ʿAbdu’l-ʿÂl Sâlim Mekrem. Beyrut: y.y., 1401.
• İbn Mucâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbu’s-Seb‘a fi’l-Kırâât. thk. Şevkî Dayf. Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1980.
• İbn Zencele, Ebû Zurʿa ʿAbdurrahman b. Muhammed b. Zencele. Huccetu’l-Kırâʾât. b.y.: y.y., ts.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-Kırâat. thk. Saîd el-Afgânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 5. Basım, 1997.
• İnanç, Yonis. Teşekkül Sürecinde Nahiv-Kıraat İlişkisi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2006.
• Ḳurṭubî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Ḫazrecî el-. el-Câmiʿ li-Âḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed el-Berdûnî-İbrahim İṭfeyyiş. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1384/1964.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı Mushaf Tarihi ve İmlası. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Mâturîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed el-. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Mehdevî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Şerhu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1415.
• Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî, Ebu Muhammed b. Hammus b. Muhammed. el-İbâne ‘an me’âni’lkırâât. nşr. Abdulfettah İsmail Şelebi. Mısır: y.y., 1399/1979.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Mekkî b. Hammûş b. Muhammed b. Muhtar. el-Keşf ʿan vücûhi’l-kırâʾâti’s-sebʿ ve ʿilelihâ ve hucecihâ. thk. Muhyeddin Ramazan. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1984.
• Meydanoğlu, Ayşe. “Dilbilimcilerin Kıraat Farklılıklarına Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2017), 177-192.
• Muhammed El-Emin b. Abdullah b. Yusuf b. Hasan El-Uremî El-Alevî El-Hererî. Tefsîru hadâiku’r-ravhi ve’r-rayhân fî ravâbî ’ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut -Lübnân: Daru Tavki’n-Necat, 2001.
• Muhaysın, Muhammed Sâlim. el-Kırâât ve eseruhâ fî ulûmi’l-Arabiyye. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Eseriyye, 1984.
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hadî Şerhu Tayyibeti’n-neşr fî’l-kırââti’l-‘aşr ve’l-keşf ‘an‘ileli’l-kırââti ve tevcîhiha. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed el-Murâdî en-. İʿrâbu’l-Kurʾân. ed. ʿAbdulmunʿim Halîl İbrâhîm. Beyrut: Menşûrât Muhammed ʿAlî Beydûn; Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421.
• Özkul, Ertuğrul. Basra ve Kûfe Ekollerinin Terminoloji Farklılıkları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn er-. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• S̱aʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm es̱-. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Heyet. 33 Cilt. Cidde: y.y., 1436/2015.
• Sibeveyh, Ebû Beşer Amr b. Osman. el-Kitâb. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 3. Basım, 1988.
• Şevkânî, Muḥammed b. ʿAlî b. Muḥammed el-Yemenî eş-. Fetḥu’l-Ḳadîr. Dımaşk: y.y., 1414.
• Temel, Ali. Dilbilimsel Tefsirlerde Kırâatlere Yaklaşım. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Vâhidî, Ebû’l-Hasen ʿAlî b. Ahmed b. Muhammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî el-. et-Tefsîru’l-Basît. b.y.: y.y., 1430.
• Yildiz, Süleyman. “Dilbilimsel Kaynaklarda Sahih Kıraatlere Yönelik Eleştirel Yaklaşımlar”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (15 Haziran 2023), 134-164. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1258595
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve İʿrâbuhu. thk. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Zerkâni, Muhammed Abdülazim. Menahilul’İrfan fi Ulfuni’l-Kur’an. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli. Beyrut: Daru’l-Kitabi’ Arab, 1. Basım, 1995.