Halıda Türk- Gördes Düğümü, İran- Sine Düğümü: Doğru Bilinen Yanlışlar

Yıl 2025, Sayı: 33, 163 - 176, 27.01.2025

Bahadır Öztürk

https://doi.org/10.17484/yedi.1564035

Öz

El halılarının tarihi milattan yüzlerce yıl öncesine gitmesine rağmen, bu konuya yönelik kapsamlı bilimsel çalışmaların geçmişi ancak birkaç yüzyıl geriye gitmektedir. İlk çalışmaların ise el halısı ticaretine ve üretimine yönelen Batılılar tarafından yapıldığı görülmektedir. El halılarının teknik özellikleri ilk başlarda çok önem arz etmezken, bu alanda üretim, ticaret, sanat tarihi bilgisi arttıkça bilimsel yayınların niteliği ve sayısı da gün geçtikçe artmıştır. Bir el halısını halı yapan nitelik; düğümlü, havlı bir dokuma oluşudur. Dünyada halı üretiminde en çok kullanılan iki tanesi olmak üzere üç çeşit düğüm ve bunların kendi içlerinde varyasyonları bulunmaktadır. Bu düğümlere 150 yılık tarih içinde farklı yaklaşım ve bilgilere dayalı olarak çeşitli adlandırmalar yapılmıştır.
Bu çalışmada, adlandırmalar içerisinde çok kullanılan “Gördes, Sine, Hekim düğümü” gibi bazı ifadelerin tamamen yanlış oldukları tespit edilmiştir. Türk, İran gibi topluma/ coğrafyaya atıf yapan ve simetrik, asimetrik, çift düğüm, tek düğüm gibi yapısal adlandırmalarda ise bazı sorunlar bulunmaktadır. Makalede düğüm türlerinin adlandırma, tanımlama, gösterim sorunları, kronolojik perspektifte, ulaşılabilen yayınlar üzerinden ortaya koyulmuş, doğru bilinen yanlışlara kanıtları ile açıklık getirilmiş, adlandırmalara sistematik bazı öneriler sunulmuştur. Makalede yalnızca adlandırmayla ilgili sorunlar ve bunları açıklayacak tarihi perspektif üzerine bir çalışma yapılmış, düğüm türlerinin tarihçesi ile ilgili detaylara değinilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Halı, Türk düğümü, Gördes düğümü, Simetrik düğüm, İran düğümü, Sine düğümü, asimetrik düğüm

The Turkish- Ghiordes Knotthe Persian- Senneh Knot in Carpets: Misconceptions Accepted as Truth

Öz

Although the history of hand-made carpets dates back hundreds of years before Christ, the history of comprehensive scientific studies on this subject only spans a few centuries. It is seen that the first studies were carried out by European and American researchers who turned to the trade and production of hand-made carpets. While the technical features of hand-made carpets were not considered very important at first, as knowledge in the fields of production, trade and art history expanded, the quality and quantity of scientific publications in this area increased steadily over time. The quality that makes a hand-made carpet is a knotted, pile weave. There are three types of knots, the two most commonly used in carpet production in the world, and their variations. Various names have been given to these knots based on different approaches and information over the 150-year history. In this study, it has been determined that some of the most commonly used terms, such as “Ghiordes, Senneh, Hekim knot”, are entirely incorrect. There are some problems with names referring to society/geography such as Turkish, Iranian and structural names such as symmetrical, asymmetrical, double knot, single knot. In the article, the problems of naming, defining and displaying knot types are presented in a chronological perspective, through accessible publications, the misconceptions that are known to be true are clarified with evidence, and some systematic suggestions are presented for naming. The article focuses on the problems related to the naming and the historical perspective that explains them, and it does not mention details regarding the history of knot types.

Anahtar Kelimeler

Carpet, Turkish knot, Ghiordes Knot, Symmetric Knot, Persian knot, Senneh knot, Asymmetric knot

Kaynakça

• A Shiraz Prayer-Rug, The Lotus Magazine. (1914). 5(6), s. 383-386.
• Ancient Places in Pleiades. (2024). https://pleiades.stoa.org/places/550601.
• Antique Rug, The Lotus Magazine (1916). 7(6), s. 269-274.
• Aslanapa, O. (1987). Türk halı sanatının bin yılı. Eren Yayıncılık.
• Aslanapa, O. ve Durul, Y. (1973). Selçuklu halıları- Başlangıcından onaltıncı yüzyıl ortalarına kadar Türk halı sanatı. Apa Ofset.
• Aytaç, A. (1997). Selçuklu halılarının desen özellikleri. Tarım ve Köy- Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Dergisi. 114, s. 32-35.
• Azadi, S. (1975). Turkoman carpets, and the ethnographic significance of their ornaments. The Crosby Press, Wales.
• Bauman, J. (1987). Study guide to Central Asian carpets. Asian Study Group.
• Britanica Ansiklopedisi editörleri, (2024). Axminster carpet, https://www.britannica.com/art/Axminster-carpet
• Church, A.H. (1892). Cardinal and Harford’s carpets, The portfolio an artistic periodical, London (s. 72-77).
• Cole, G. S. (1892). A Complete dictionary of dry goods, and history of silk, cotton, linen, wool and other fibrous substances. W. B. Conkey Company.
• Cordwell, J. M. (Ed.). (1979). The visual arts plastic and graphic. De Gruyter Mouton.
• Coxon, H. (1884). Oriental carpets- How they are made and conveyed to Europe. Pranava Books.
• Department of State. (1884). Reports from the consult of The United States on the commerce, manufactures, etc. of their consular districts, March.
• Diez, E. ve Aslanapa, O. (1955). Türk sanatı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Dirik, K. (1938). Eski ve yeni Türk halıcılığı ve cihan halı tipi panoraması, İktisat Vekaleti. Alaeddin Kıral Basımevi.
• Franses, P. (2015). Alexander the Great, the Gordian knot and the finest prayer rugs, Holistic Science Journal, 2(4), s. 2.
• Ghiordes Weavers. (1894). The carpet and upholstery trade review, 25(5), s. 44.
• Güner, S. ve Mill, A. ve Pınar, M. Q. ve Clarke, G. (1976). İslâm sanatında Türkler [2. Cilt]. Binbirdirek Matbaacılık.
• Homans, J. S. (1858). A Cyclopedia of commerce and commercial navigation. Harper & Brothers.
• Industrial Arts: Oriental rugs, the collector and art critic, (1905). 4(1), s. 8-15.
• Kendrick, A.F. ve Tattersall, C.E.C. (1922). Hand-woven carpets- Oriental& European, Dover Publications Inc.
• Langton, M. B. (1904). How to know oriental rugs a handbook. D. Appleton and Company.
• Lessing, J. (1879). Modèles de tapis orientaux, d'après des documents authentiques et les principaux tableaux du XVe et du XVIe siècles. Firmin-Didot.
• Lewis, G. G. (1913). The practical book of oriental rugs, J. B. Lippincott Company.
• Mackie, L. W. (1976). A Turkish carpet with spos and stripes. Textille Museum Journal, 4(3), s. 5-20.
• Mackie, L. W. (1977). Two remarkable fifteenth century carpets from Spain. Textille Museum Journal, 4(4), s. 15-32.
• Izady, M. R. (1992). The Kurds: A concise handbook. Taylor& Francis.
• Müntz, E. (1885). A short history of tapestry. Cassell & Company Ltd.
• Official Catalogue of The British Section. Part II. Paris Universal İnternational Exhibition. (1878). President of The Royal Comission.
• Ögel, S. (1966). Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öztürk, B. (2020). Cumhuriyet Türkiye’si Halıcılığı- I: 1923-1980 Yılları Arası. Arış Dergisi, 17, s. 44-61.
• Persian Carpets. (1876). The Encyclopedia Britannica- Dictionary of Arts, Science, and Geenral Literature, Samuel L. Hall, 5, s. 128-129.
• Pushman, G. T. (1911). Art Panels from the Hand Looms of the Far Orient. Cornell University Library.
• Seneh. (2024). Senneh [Web sitesi]. Sahrai. https://sahrai.com/shop/sahrai-collections/heritage-antique-collection/persian/senneh/
• Senneh Oriental Rugs. (2024). Senneh Oriental Rugs [Web sitesi]. ABC Oriental Rug. https://www.abc-oriental-rug.com/senneh-oriental-rugs.html
• Sherrill, S. B. (1996). Carpets and rugs of Europe and America. Abbeville Press.
• Sümerbank Halı Semineri Özel Sayısı (1965). 5 (Temmuz-Ekim).
• Talbert, R. J. A. (2000). Barrington atlas of the Greek and Roman world. Princeton University Press.
• Trevathan, I. (2024). Mosque approaches to art and architecture. Taylor& Francis.
• Turkish Handwoven Carpets Catalog. No:1,2,3,4,5. (1987). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Wikipedia, S, (2024). https://tr.wikipedia.org/wiki/Senendec
• Yetkin, Ş. (1991). Türk halı sanatı. İş Bankası Kültür Yayınları.