TÜRK MUSIKİSİNDE TANBURUN KARŞILAŞTIRMALI PERDE DÜZENLERİ

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 2, 103 - 136, 30.12.2020

Gökçe Güneygül

Öz

Kantemiroğlu (1673-1723) tanbur sazını, “İnsan nefesinden çıkan sesleri, ezgileri kusursuz olarak icra edebildiği için, gördüğü ve bildiği çalgılar içinde en mükemmel çalgı” olarak tanımlanmaktadır. 20.yy.'da Müzikolog Rauf Yektâ Bey (1871-1935) Türk Mûsıkîsi repertuarında bulunan birçok eserin tanburî bestekârlar tarafından bestelenmesinden dolayı tanbur sazını “Doğu'nun piyanosu” olarak nitelendirmektedir (İÜ. TEY.2768; v.1a; Yektâ, 1912; 190). 17.yy'da Ali Ufkî Bey tarafından yazılan “Mecmûa-i Saz u Söz” repertuarı; aynı makam/eser sıralama bölümleri (Fasıl) çatısı altında birleştirildiklerini, söz edilen makamların ortak ara/ süsleyici perdeler ile icra edildiklerini göstermektedir. Diğer mûsıkî eser ve metodlarda yer alan, birbirinden farklı “Makam, avaze, terkip” ve seyir örneklerinin tanbur ile çalınabilmesi için, tanbur perde sapında ve dizisinde yer alan perdeler hangileridir? (BM. Sloane 3114; Cevher, 2003; 931-1016). Türk Mûsıkîsi tarihi içinde görülen zengin ezgi yapılarının (15.-20 yy. aralığı:1736 adet icrâ edilebilmesi için, icracıların tercihlerine göre kaç çeşit tanbur üretildiğine, tanbur sapında hangi perdelerin eklendiğine veya çıkartıldığına, fark yaratan perdelerin adlarına ve perde bağlarına dair soruları tek kaynakta yanıtlayan bir çalışma görülememiştir (Judetz,2010; 133-163; Uslu, 2006;126-127; Ergan,1994;158). Bu makale; Fârâbî'nin (872-950) Horasan Tanburu perde dizisinden başlayarak, tarih içinde “Tanbur-ı Kebir-i Türkî/ Büyük Türk Tanburu” (1750) olarak adlandırılan, 20.yy.'da Tanburî Cemil Bey'in de (1873-1916) icra ettiği yarım kürevî/ nısf kürevî tekneli çalgı modelini kapsayan sürecin belirli bir kesitini incelemektedir. Çalışma; bu süreçte örneklem grubunda yer alan tanbur çizimleri, müzik eserleri ekseninde “Biçim/form, perde bağı, perde sayısı, perde adı” kriterlerini karşılaştırarak, çalgı ve perde dizisinin gelişim, değişim aşamalarını içermesinden dolayı önem kazanmaktadır. Nitel araştırma yöntemine başvurularak oluşturulan çalışma içeriği, örneklem grubunda bulunan farklı yüzyıllara ait yazılı kaynaklar ve tanbur çizimlerinin perde düzenleri içeriğinde sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Tanbur, Tanbur perde düzenleri, Çalgı Bilimi, Müzik Tarihi, Türk Müziği Çalgıları.

Anahtar Kelimeler

Tanbur, Perde, Düzen, Türk Müziği, Nazariyat, Müzik Tarihi, Türk Müziği Çalgıları

COMPARATIVE PITCH SCALE OF TANBUR IN TURKISH MUSIC

Öz

Tanbur in Turkish Music; is described by Kantemiroğlu (1673-1723) as the most perfect instrument that he knows or sees and is a musical instrument that can realize the sounds that occur from the breath of the human, completely and flawlessly. It is stated that the tanbur is an instrument that cannot be compared with other instruments in the last part of “Tanbur Risalesi” written by Es-Seyyid Dervish Mehmed Emin in the 18th century. The pitch scale of the Tanbur in Turkish / Ottoman music has been the subject of a little number of studies to date. In this article; the pitch scale of the tanbur instrument played in the time period up to the 20th century was revised starting from the Horasan and Shirvan tanburs of Farabi (872-950), a great music scholar in the 10th century. It was compared the music sources with one-to-one tanbur drawing or tanbur narration on the basic axis, among the music sources in this period. The authenticity of the article is rooted in the fact that the tan handled the comparative pitch scale among centuries in Turkish Music.
The disharmony of the pitch ties and the pitch numbers seen in the tanbur drawings indicate the presence of movable/decorative /intermediate screens. In which pitch intervals there are moving pitches and tetimme (complementary) pitches and the causes and results of the formation of additional pitches were investigated. The origins and other names of these pitches and makam, terkib, agaze, avaze to which they are affiliated and the periods during which the branches are performed are also included in the study.

Anahtar Kelimeler

Tanbur, Organology, Musicology

Kaynakça

• Akdoğu,O.- Hariri, F. (1991). Nây-ı Osman Dede ve Rabt-ı Tabirat-ı Musıki, İzmir.
• Aksoy,B. (1994) Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musıki , İstanbul. Pan Yayınevi.
• Arısoy, M. (1988) Seydî’nin El-Matla Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Din Musikisi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.