Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Politikaları Çerçevesinde Ahmed Ziyâüddîn Gümüşhanevî ve Faaliyetleri

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 24, 43 - 63, 21.05.2020

Kemal Ramazan Haykıran

Öz

Sömürgeci siyasetin emperyalizme dönüştüğü, Büyük Güçler arasında yeryüzünün doğal kaynaklar, hammadde ve pazar ilişkisi çerçevesinde bir paylaşıma tabi tutulduğu 19.yy’ın son çeyreğinde söz konusu paylaşım mücadelesi ile emperyal saldırıların en büyük muhataplarından birisi Memalik-i Osmaniye toprakları olmuştur. Böyle bir sürece denk gelen Sultan II. Abdülhamid iktidarı hem Osmanlı dış politikasının döneme uygun yeni bir içerik kazandığı hem de Büyük Güçlerin saldırılarına karşı Devlet-i Aliyye’nin kendini müdafaa etme noktasında siyasi, askeri ve ekonomik tedbirler aldığı bir dönem olmuştur. Bu bağlamda 19.yy. sonu Osmanlı dış politikasının mezkûr dönüşüm süreci içerisinde aldığı yeni pozisyona uygun olarak İttihad-ı İslam/İslam Birliği siyasetini geliştirmeye başladığı görülmektedir. Gerek devletin birliğinin devamını sağlamak gerekse daha büyük ölçekte Müslümanların Batı emperyalizminin saldırılarına karşı tek vücut bir biçimde toparlanıp, güç birliği oluşturmasını hedefleyen İttihad-ı İslam siyaseti II. Abdülhamid döneminde sadece retorik düzeyinde kalmamış; fikir ve eylem düzeyinde de kendisini farklı platformlarda başarıyla sergilemiştir II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam siyaseti çerçevesinde dönemin Müslüman dünyasındaki entelektüel ve ilmi çevrelerinden pek çok âlim, mutasavvıf ve ilim adamının Devlet-i Aliyye ile birlikte söz konusu siyasete hizmet edecek biçimde birlikte hareket ettikleri bilinmektedir. Bu bağlamda aktif rol üstlenen pek çok kıymetli isme öncülük eden en büyük şahsiyet, döneminin önde gelen âlimlerinden olan Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi’dir. Gümüşhanevi tekkesinin kurucusu, Nakşi-Halidi şeyhi Gümüşhanevi ikinci hac yolculuğu sebebiyle gittiği Mısır’da üç yıl boyunca ikamet etmiş; bu süre zarfında Mısır’da bulunan meşayih ile görüşmeler yapmıştır. Buradaki faaliyetleri neticesinde kısa sürede Mısır’ın en bilinen âlimlerinden birisi olmayı başaran Gümüşhanevi, kurduğu sıkı irtibatın kendisinden sonra da devamı noktasında hizmet etmek üzere Mehmed Âşık Efendi’yi de kendisine halife olarak tayin etmiştir. Bu çalışmada 19.yy’ın ikinci yarısında İstanbul ile İngiliz baskısı altındaki Kahire arasında elde kalan en büyük bağ olan inanç ve kültür birliğinin korunması ve güçlendirilmesi amacıyla yaptığı çalışmalarla kısa süre sonra resmi devlet siyaseti haline gelecek olan İttihadı İslam’ın en değerli ön hazırlıklarından bir tanesini gerçekleştirmiş olan Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi’nin Mısır’daki faaliyetleri ve İslam Birliği siyasetine yaptığı öncü katkıların bir analizi yapılacaktır

Anahtar Kelimeler

II. Abdülhamid, İttihad-ı İslam, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi, Mısır, İlim

Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi and His Activities in Context of the Unity of Islam Policy of Abdulhamid

Öz

In the 19th century, when the Great Powers gradually colonized the different regions of the World so as to reach raw materials and build markets for their own industrial productions, the Ottoman Empire was one of the leading states of the World under the threat of imperial attacks. In this process, the reign of Sultan Abdulhamid II was the period in which the Ottomans shaped their own foreign policy according to the global structure and took the necessary precautions in order to protect the unity of the state in means of political, economic and military affairs. Within this context, in the second half of the 19th century, İstanbul produced the new foreign policy approach called “Unity of Islam”. As a policy which targeted to protect the unity of the state by providing the unity of the Muslims of the World against the imperialistic attacks of the Great Powers, the Unity of Islam in the era of Sultan Abdulhamid II, was observed especially in intellectual platform successfully. Within the framework of Sultan Abdulhamid II’s Unity of Islam policy, it is today known that, lots of different scholars, sufis and scientists of the Muslim World played an active role on the way of building the unity of the Islamic society. One of the leading names who pioneered these scholars was Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi. Known as the founder of the Gümüşhanevi dervish lodges, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi, resided in Egypt for three years, during when he made negotiations with the Egyptian scholars and sufis in order to reinforce the unity of the two sides intellectually and culturally. As a result of his huge efforts on this issue, Gümüşhanevi, in a very short time, became one of the most famous religious leaders of Egypt. Before his departure, he left Mehmed Âşık Efendi as his successor to maintain and improve his efforts in Egypt. In this work, the activities of Gümüşhanevi in Egypt on protecting and developing the intellectual and cultural ties between İstanbul and Cairo, which is today accepted as one of the most prestigious preliminary preparations of the policy of Unity of Islam in the second half of the 19th century will try to be analysed

Anahtar Kelimeler

Abdülhamid II, Unity of Islam, Ahmed Ziyaüddin Gümüşhanevi, Egypt, Science

Kaynakça

• ALGAR, Hamid, “Hâlid el-Bağdâdî”, DİA, XIV, İstanbul.
• ALGAR, Hamid, “Hâlidiyye”, DİA, XIV, İstanbul.
• ALGAR, Hamid, Nakşibendîlik, (Haz.A.C.Köksal), İnsan Yay., İstanbul, 2007.
• BURSALI, Mehmet, Osmanlı Müellifleri, (Haz. A.F.Yavuz-İ.Özen), Meral Yay.
• COŞAN, M. Esad, Tarihî ve Tasavvufî Şahsiyetler,(Haz. N.Yılmaz), Server İletişimYay., İstanbul 2008
• Çetinsaya, Gökhan “Abdülhamid Dönemi Dış politika”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi İstanbul, 2012, (ss. 91-109)
• Çetinsaya, Gökhan, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında “İslam Birliği” Hareketi, basılmamış yüksek lisans tezi, A.Ü. SBE, Ankara, 1988
• Ed. Yılmaz, Çoşkun, Sultan Abdülhamid ve Dönemi, Sultanbeyli Belediyesi, İstanbul, 2012
• Gerorgeon, François, Sultan II. Abdülhamid, çev. Ali Berktay, Homer, İstanbul, 2006
• GÜNDÜZ, İrfan, “Gümüşhânevî Ahmed Ziyâeddîn”, DİA, XIV.
• GÜNDÜZ, İrfan, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddîn ve Hâlidiyye Tarikatı, Seha Neşriyat, İstanbul, 1989
• GÜNDÜZ, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İstanbul, 1989
• Güzel, Nuh Mehmet, Fevzi Efendinin Menakıb-ı Ahmed Ziyâüddîn Esreinin araştırılması, basılmamış yüksek lisan tezi, M.Ü. SBE., İstanbul, 2009
• İsimsiz, Cihad Önderleri I, İslam Mecmuası Yayınları, İstanbul 1987
• KARA, Mustafa, Din, Hayat, Sanat açısından Tekkeler ve Zaviyeler, Dergâh Yay, İstanbul, 1999
• Kara, Mustafa, Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Bursa, 2004
• KEVSERÎ, Muhammed Zahid, İrgâmü’lmerîd, Mektebetü’l-Ezheriyye, Kahire, 1952.
• MUSLU, Ramazan, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18.Yüzyıl), İnsan Yay., İstanbul, 1999
• Mustafa Fevzi Efendi, b. Numan, Menâkıb-ı Hediyyetü'l-Hâlidîn, İstanbul, 1313.
• Mustafa Fevzi Efendi, Kitab-ı Ziyâiyye, haz. Fatih Yıldız, Ensar Yay. Konya, 2012
• TOSUN, Necdet, Bahâeddîn Nakşibend Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı, İnsan Yay. İstanbul, 2003.
• YÜCER, H. Mahmut, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19.Yüzyıl), İnsan Yay., İstanbul, 2004.