Hapishanede Ayasofya’yı Düşünmek: El-Ömerî ile Balaban’ın Kostantiniyye’deki Ulu Kilise Üzerine Sohbeti

Yıl 2020, , 185 - 196, 22.12.2020

Koray Durak

https://doi.org/10.53979/yillik.2020.15

Öz

Meclis'in Brigitte Pitarakis tarafından derlenen ikinci dosyası, 2020'de İstanbul'da kültürel miras tartışmalarına damga vurmuş Ayasofya'nın camiye dönüştürülmesini imliyor ve mabedin geçmişte nasıl farklı şekillerde deneyimlendiğinin altını çiziyor.

Elinizdeki makale, akademik tarih yazımı ile edebi kurgu arasında bir köprü kurma çabasının ürünüdür.
Ayasofya Kilisesi’nin erken ortaçağ Arapça yazınında nasıl temsil edildiğini anlamak için, ortaçağ Arapça
yazılı kaynaklarındaki tarihsel olgular—daha doğrusu görüş, iddia ve hatırlananlar—var olan iki karakter
üzerinden kurgusal olarak yan yana getirilmiştir.1 Analitik tarihçilik, metindeki karakterlerin dilinde ve
daha çok dipnotlarda öne çıkar. Birincil kaynaklardan yapılan alıntılar metinde tırnak işaretleri içinde ve
italik harflerle yazılıdır veya blok alıntı olarak aktarılmıştır. Metindeki karakterlerin tarihsel “hakikate”
uygun ama gerçekleşip gerçekleşmediği bilinmeyen sohbetleri tırnak işareti içindedir ama italik değildir.

Anahtar Kelimeler

Ayasofya, el-Ömeri, Kostantiniyye, tarihsel kurgu

Teşekkür

Rüya Pamuk, Aslı Özyar ve Uğur Uygur’a metni okurken gösterdikleri özen ve düzeltme önerileri için teşekkür ederim.

Thinking about Hagia Sophia in Prison: El-Omeri and Balaban's Dialogue on the Great Church in Constantinople

Öz

The second thematic dossier in Meclis, edited by Brigitte Pitarakis, marks Hagia Sophia’s recent reconversion to a mosque, probably the most consequential event in 2020 concerning Istanbul’s historical heritage. It deals with experiencing Hagia Sophia in the past, and the diverse encounters with it. This piece by Koray Durak attempts to bridge the gap between academic history-writing and literary fiction.

Anahtar Kelimeler

Hagia Sophia, el-Omeri, Constantinople, historical fiction

Kaynakça

• 1 Ortaçağda Ayasofya’nın Bizans İmparatorluğu’nun komşuları tarafından nasıl görüldüğüne dair modern çalışmalar için bkz. Koray Durak, “Ortaçağ’da Bizans’ın Komşularının Gözüyle Ayasofya Kilisesi,” Ayasofya Yıllığı 13 (2010): 231– 248; Durak “Constantinople, réalités et utopies médiévales,” De Byzance à Istanbul. Un port pour deux continents, der. Nazan Ölçer ve Edhem Eldem (Paris: Editions de la Réunion des musées nationaux, 2009), 75–89;
• George Majeska, “A Description of the Sanctuary of St. Sophia in Constantinople from Medieval Rus,” Zlataia Vrata: Essays presented to Ihor Sevcenko on his eightieth birthday by his colleagues and friends, der. Peter Schreiner ve Olga Strakhov, Paleoslavica 10, no. 1 (2002): 249–254; Majeska, “St. Sophia in the Fourteenth and Fifteenth Centuries: The Russian Travelers on the Relics,” Dumbarton Oaks Papers 27 (1973): 71–87;
• Stephanos Yerasimos, Türk Metinlerinde Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, çev. Şirin Tekeli (İstanbul: İletişim Yayınları, 1995); Felix Tauer, “Les versions persanes de la légende sur la construction d’Aya Sofya,” Byzantinoslavica 15 (1954): 1–20; Tauer, “Notice sur les versions persanes de la légende de l’édification d’Aya Sofya,” Mélanges Fuad Köprülü/60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı (İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1953), 487–494.
• Ayasofya Kilisesi’nin Bizans yazım geleneğindeki temsili üzerine, Gilbert Dagron, Constantinople Imaginaire, Études sur le recueil des Patria (Paris: Presses universitaires de France, 1984), 191–314. Osmanlı kaynaklarından yola çıkarak kurgulanan hikâyeler için bkz. Ebru Aykut, Nurçin İleri ve Fatih Artvinli, der., Tarihçilerden Başka Bir Hikâye (İstanbul: Can yayınları, 2019).
• 2 Kurgunun temelini oluşturan kaynaklar, ilgili yerlerde dipnotta verilmiştir. Makalede okuyucunun kolay erişimi için dipnotlarda birincil kaynakların Türkçe çevirileri ve Türkçesi bulunamadığında modern dillerdeki çevirileri kullanılmış, orijinal dillerdeki edisyonların sayfaları hemen arkasından verilmiştir.
• 3 Ortaçağ Kahiresi’ndeki hapishaneler ve Yılan Burcu/Kulesi için bkz. Rebecca Gould, “Prisons before Modernity: Incarceration in the Medieval Indo-Mediterranean,” Al-Masaq: Islam and the Medieval Mediterranean 24, no. 2 (2012): 179–197, özellikle 186–187.
• 4 El-Ömerî’nin Dârü’l-Adl’daki kâtiplik görevini içeren kariyeri için bkz. Abdülaziz el-Alevi, “İbn Fazlullah el-Ömerî,” TDV İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999) 19:483–484;
• D. S. Rice, “A Miniature in an Autograph of S̱ẖihāb al-dīn Ibn Faḍlallāh al-’Umarī,” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 13, no. 4 (1951): 856–858; Kamal S. Salibi, “Ibn Faḍl Allāh al-‘Umarī,” Encyclopaedia of Islam, Second Edition, erişim tarihi: 6 Kasım 2020, http:// dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_3153.
• İslam’a dönmüş Kıpti’nin kâtipliğe atanmasına karşı çıkışı, ardından yediği mâli cezalar ve bu sebeple hapse atılışı için bkz. Şihabeddin b. Fazlullah el-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, Mesâliku’l Ebsâr, çev. Ahsen Batur (İstanbul: Selenge Yayınları, 2014), 9–10; Rice, “A Miniature,” 856, n. 6, 8, 9.
• 5 Ortaçağ ve Osmanlı Şam’ında yerleşim için bkz. Giulia Annalinda Neglia, “Processes of Formation of Ottoman Damascus: The Transformation of a Medieval City,” Bulletin d’études orientales 61 (2012): 223–242, özellikle 228; Jean Sauvaget, “Le plan antique de Damas,” Syria 26 (1949): 314–358.
• Bâb-ı Ceyrun sokağı ve diğer çarşılar için bkz. Nasser Rabbat, “The Development of Suq in Damascus,” The Bazaar in the Islamic City: Design, Culture, and History, der. Mohammad Gharipour (Kahire: The American University Press, 2012), 72.
• 6 Mozaikler ve yapımlarında Rum ustaların katkısı için bkz. Barbara Finster, “Die Mosaiken der Umayyadenmoschee von Damaskus,” Kunst des Orients 7 (1970–1971): 83–141; Klaus Brisch “Observations on the Iconography of the Mosaics in the Great Mosque of Damascus,” Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, der. Priscilla P. Soucek (University Park, PA: College Art Association of America, 1988), 131–137.
• Emevî Ulu Cami’nin tarihi için bkz. Finbarr B. Flood, Great Mosque of Damascus (Leiden: Brill, 2001); Afif Bahnassi, The Great Omayyad Mosque of Damascus: The First Masterpieces of Islamic Art (Şam: TLASS, 1989). Avludaki hazine binası (hazne) için bkz. Flood, Great Mosque, 139–162. Siyasi ilişkiler ve Constantinopolis kuşatması için bkz. H. A. R. Gibb, “Arab-Byzantine Relations under the Umayyad Caliphat,” Dumbarton Oaks Papers 11 (1958): 219–233;
• Marius Canard “Tarih ve Efsaneye Göre Araplar’ın İstanbul Seferleri,” çev. İsmail Hami Danişmend, İstanbul Enstitüsü Dergisi 2 (1956): 213–259; Adem Apak, “Emevîler Döneminde Anadolu’da Arap-Bizans Mücadelesi,” 2. Uluslararası İstanbul’un Fethi Konferansı (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, 1997), 95–122.
• 7 Rum Ortodoks kilisesi ile inanç birliği içinde olan ve Süryani ve Kıpti gibi “Doğu Kiliseleri”nden farklı olarak yüzleri Constantinopolis’e dönük Yakındoğu Hristiyanları.
• 9 Et-Ta’rif bi’l-mustalahi’ş-şerif dâhil el-Ömerî’nin eserleri için, El-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim, 11-13; Rice, “Miniature,” 858–859; Kamal S. Salibi, “Ibn Faḍl Allāh al-‘Umarī,” Encyclopaedia of Islam, Second Edition, erişim tarihi 2 Kasım 2020, http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_3153.
• 10 Arap yazınında Frenk ve Rum ayrımı on bir ve on ikinci yüzyıllardan sonra ortaya çıkmıştır. İlk yüzyıllarda Rum hem Avrupa hem de Bizans dünyalarını temsil eder. Örneğin İbn Münkiz Rum ile Frank (İfranj) arasında ayrım yapar. Usāmah’s Memoirs, Entitled Kitāb al-i‘tibār, by Usāmah ibn-Munqidh; Arabic Text Edited from the Unique Manuscript in the Escurial Library, Spain, haz. Philip K. Hitti (Princeton: Princeton University Press, 1930).
• 11 Müslüman olan ve İzzeddin Balaban adını alan Domenichino Doria ile el-Ömerî’nin Anadolu hakkında danıştığı Cenovalı Balaban’ın aynı kişi olma olasılığı ve Doria’nin kökleri için bkz. Halil İnalcık, “The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and Crusades,” Byzantinische Forschungen 9 (1985): 200, n. 74;
• Bernard Lewis, Muslim Discovery of Europe (New York: W. W. Norton, 2001), 128. Memluk dönemi yemek kültürü için bkz. Amalia Levanoni, “Food and Cooking during the Mamluk Era: Social and Political Implications,” Mamluk Studies Review 9, no. 2 (2005): 201–222. Al-Maqrizi’ye göre, Memluk askerlerinin temel gıdası bakla idi, bkz. ibid., 206.
• 12 Mesâlikü’l-ebṣâr’ın tamamı için bkz. İbn Fazlullah el-Ömeri, Mesalikü’l-ebsar fî memaliki’l-emsar=Routes toward insight into the capital empires, haz. Fuat Sezgin (Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1988–), farklı ciltler; Franz Taeschner, Al-Umarī‘s Bericht über Anatolien: in seinem Werke Masālik al-absār fi mamālik al-amsār (Leipzig: O. Harrassowitz, 1929), 195–205;
• El-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim, 161, 167: “[Denizlililer] muskanın koruyamadığı akrep sokmasından veya hânendelerin yanaklarına saldıran âşıkın kan akıtmasından başka birşeylerden korkmazlar.”“[İznik’te] Yıldızlar bu dağlar üstünde muska gibi dururlar.”
• 13 Mehmed Izeddin, “Quelques voyageurs musulmans à Constantinople au Moyen Age,” Orient 9 (1965): 92.
• 14 Alexander A. Vasiliev, “Harun-ibn-Yahya and his Description of Constantinople,” Seminarium Kondakovianum 5 (1932): 149–163; Henri Grégoire, “Un captif arabe à la cour de l’Empereur Alexandre,” Byzantion 7 (1932): 666–673; Mehmed Izeddin ve Pierre Therriat, “Un prisonnier arabe à Byzance au IXe siècle: Hâroûn-ibn-Yahya,” Revue des études islamiques 15 (1941–1947): 41–62.
• 15 Nadia Maria El Cheikh böyle bir merasimin Abbasîlerde bulunmadığını iddia eder. Nadia Maria El Cheikh, Byzantium Viewed by the Arabs (Cambridge: Harvard University Press, 2004), 157–158.
• 16 “Min remunt asantra” Yunanca “memnensthe tou thantou” olmalı. Vasiliev, “Harun-ibn-Yahya,” 159, n. 52.
• 17 İbn Rüsteh, el-A‘lâku’n-nefîse, çev. Ali Fuat Eker (Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017), 142–144. Türkçe çevirinin bazı kısımlarında Geoje derlemesine uygun olarak düzeltme yaptım. Arapçası için bkz. İbn Rüste, el-A‘lâku’n-nefîse, der. Michael Jan de Goeje (Leiden: Bibliotheca Geographorum Arabicorum, 1892), 123–125. Abbasî Bağdatı’nda rastlanmayan bu tören ile ilgili ayrıntılı yorum için bkz. El-Cheikh, Byzantium Viewed, 157–159.
• 18 Jean-Charles Ducène, “Une deuxième version de la relation d’Hārūn ibn Yaḥyā sur Constantinople,” Der Islam 82, no. 2 (2005): 241–255.
• 19 Durak, “Bizans’ın Komşularının Gözüyle,” 241–243.
• 20 Vladimir Minorsky, “Marvazi on the Byzantines,” Annuaire de l’Institut de Philologie et d’Histoire orientales et slaves, Mélanges Henri Grégoire (Brüksel: Secrétariat de l’Institut, 1950), 10, 460–461.
• İbn Battûta, belki biraz da abartarak şöyle yazar: “Hükümdarın, devlet erkanının ve halkın başlıca âdeti her sabah bu kiliseyi [Ayasofya’yı] ziyaret etmektir.” İbn Battûta Seyahatnâmesi, çev. A. Sait Aykut (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000), 1:506. Arapçası için bkz. Voyages d’Ibn Batoutah, der. Charles Defrémery ve Rafaello Sanguinetti (Paris: Imprimerie nationale, 1858), 2:436.
• 21 “Hodegon Monastery,” Oxford Dictionary of Byzantium (Oxford: Oxford University Press, 1991), 2:939 ve “Virgin Hodegetria” 3:2172. Balaban’ın ağızından iletilen bilgiler, Kastilyalı elçi Pero Tafur’un 1437 yılında Constantinopolis’te gördüklerinden alınmıştır: Robin Cormack, Painting the Soul: Icons, Death Masks and Shrouds (Londra: Reaktion Books, 1997), 59–61.
• İkona ile ilgili birincil kaynaklar ve hakkındaki modern çalışmalar ve tartışmalar için bkz. Christine Angelidi ve Titos Papamastorakis, “The Veneration of the Virgin Hodegetria and the Hodegon Monastery,” Mother of God. Representations of the Virgin in Byzantine Art, der. Maria Vassilaki (Milan: Abbeville, 2000), 373–387; Rebecca Raynor, “The Shaping of An Icon: St Luke, the Artist,” Byzantine and Modern Greek Studies 39, no. 2 (2015): 161–172.
• 23 İbn Rüsteh, el-A‘lâku’n-nefîse, Türkçe 144, Arapça 125. İbn Battûta Seyahatnâmesi, 505. Arapçası için bkz. Voyages d’Ibn Batoutah, 2:435. Mehmed Izeddin, “Ibn Battouta et la Topographie byzantine,” Actes du VI. Congrès internationale des Études byzantines (Paris: École des hautes études, 1951), 191–196.
• On üçüncü yüzyılın sonunda Constantinopolis’te yaşayan ve el-Cezerî’ye bilgi veren Arap tacir Abdullah b. Muhammed de büyük olasılıkla Ayasofya’ya girmemiştir, zira binanın içi ile ilgili anlattıkları tarihsel gerçeklerle pek uyuşmamaktadır. Mehmed Izeddin, “Un texte arabe inédit sur Constantinople,” Journal asiatique 246 (1958): 254.
• Zamanında İmparator Emmanuel Komnenos Selçuklu hükümdarı Kılıç Arslan’ı Constantinopolis’te kutsal ikonaların kullanıldığı ve büyük olasılıkla Ayasofya’ya girişi de içeren bir merasime davet etmeye karar verince rahiplerin itirazları ile karşılaşır.
• O sırada olan depremi rahipler, Allah’ın bu durumdan hoşnutsuzluğunun bir işareti olarak görür. O City of Byzantium: Annals of Niketas Choniates, çev. Harry J. Magoulias (Detriot: Wayne State University Press, 1984), 67. Yunancası için bkz. Nicetae Choniatae historia, der. Jan Louis van Dieten (Berlin: De Gruyter, 1975), 118–119.
• 24 Müslüman esirlerin Bizans devlet törenlerinde kullanılmalarına dair bkz. Liliana Simeonova, “In the Depths of Tenth-Century Byzantine Ceremonial: The Treatment of Arab Prisoners of War at Imperial Banquets,” Byzantine and Modern Greek Studies 22 (1998): 75–104.
• 25 1236 yılında camiden kiliseye çevrilen Kurtuba madebi için bkz. Heather Ecker, “The Great Mosque of Córdoba in the Twelfth and Thirteenth Centuries,” Muqarnas 20, no. 1 (2003): 113–141. Constantinopolis’i 1090 yılı civarında ziyaret eden Canterbury keşişi Joseph Ayasofya’ya giren Katoliklere bir örnek teşkil eder. Jean Ebersolt, Bizans İstanbulu ve Doğu Seyyahları, çev. İlhan Arda (İstanbul: Pera, 1996), 25.
• 26 İbn Battûta Seyahatnâmesi, 504–505, Arapça, Voyages d‘Ibn Batoutah, 432–433. Zeugma’daki fahişeler için bkz. Thomas McGinn, “Zoning Shame in the Roman City,” Prostitutes and Courtesans in the Ancient World, der. Christopher A. Faraone ve Laura McClure (Wisconsin: University of Wisconsin Press, 2006), 166;
• Paul Magdalino, Ortaçağda İstanbul: Altıncı ve On Üçüncü Yüzyıllar Arasında Konstantinopolis’in Kentsel Gelişimi, çev. Barış Cezar (İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017), 95.
• 30 Emevî halifesi el-Velîd, Constantinopolis kuşatması ile Ulu Cami’nin yapımı arasında bir bağlantı kurmuş, Ayasofya ile Ulu Cami arasında sanatsal bir benzerliği özellikle aramıştır. Ethel Sara Wolper, “Khidr and the Politics of Place: Creating Landscapes of Continuity,” Muslims and Others in Sacred Space, der. Margaret Cormack (New York: Oxford University Press, 2013), 152–153.
• Izeddin’e göre, Abdullah b. Muhammed Ayasofya’nın avlusunda gördüğü süslemeleri anlatırken, Emevî Ulu Camisi’nden etkilenmiştir. Izeddin, “Un texte arabe,” 454.
• 31 Bu aile için bkz. Richard Hartmann, “Die politische Geographie des Mamlukenreiches, Kapitel 5 und 6 des Staatshandbuchs Ibn Faḍlallāh al-‘Omarī‘s” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 70, no. 1/2 (1916): 1–7.
• 33 George P. Majeska, Russian Travelers to Constantinople in the Fourteenth and Fifteenth Centuries (Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, 1984), 199–236.
• 34 Izeddin, “Quelques voyageurs,” 90. A Lonely Wayfarer‘s Guide to Pilgrimage: ‘Alī ibn Abī Bakr al-Harawī‘s Kitāb alishārāt ilā ma‘rifat al-ziyārāt, çev. Joseph W. Meri (Princeton: Darwin Press, 2004), 146, Arapça 145 (bundan sonra: el-Herevî).
• 35 Izeddin, “Quelques voyageurs,” 92. Hem Büyük Saray hem de Blakhernai Sarayı’nın on ikinci yüzyılda ortak kullanımı için, Ruth J. Macrides, “The Citadel of Byzantine Constantinople,” Cities and Citadels in Turkey: From the Iron Age to the Seljuks, der. Scott Redford ve Nina Ergin (Leuven: Peeters, 2013), 277–304.
• Kentin kuzeybatısındaki Palaiologos hanedanı dönemi (1261–1453) Blakhernai Sarayı için bkz. Franz Tinnefeld, “Der Blachernenpalast in Schriftquellen der Palaiologenzeit,” Studien zur Byzantinischen Kunst und Geschichte: Festschrift für Marcell Restle, der. Birgitt Borkopp ve Thomas Steppan (Stuttgart: Anton Hiersemann, 2000), 277–285.
• 36 Ebü’l Fidâ Coğrafyasi, çev. Ramazan Şeşen (İstanbul: Yeditepe, 2017), 189; Géographie d‘Aboulféda; texte arabe publié d‘après les manuscrits de Paris et de Leyde, der. Joseph Toussaint Reinaud ve William MacGuckin Slane (Paris: L‘imprimerie royale, 1840), 213. Süvari heykelli sütun, Ayasofya Kilisesi’nin Sultanahmet yönüne bakan tarafındaki Augustaion meydanında bulunurdu.
• İmparator Iustinianus (hük. 527–565) döneminde, dikilmiş ve büyük olasılıkla I. ya da II. Theodosius’a ait olan heykel bu sütunun üstüne konmuştur. Julian Raby, “Mehmed the Conqueror and the Equestrian Statue of the Augustaion,” Illinois Classical Studies 12, no. 2 (1987): 305–313; Cyril Mango, “The Columns of Justinian and His Successors,” Studies on Constantinople (Aldershot: Variorum, 1993), 1–20;
• Mango, “The Brazen House: A Study of the Vestibule of the Imperial Palace of Constantinople,” Det Kongelige Danske videnskabernes selskab (Kopenhag: I kommission hos Munksgaard, 1959), 174–180.
• 37 İbn Rüste, Türkçe 144, Arapça 125. Albrecht Berger’e göre “İstaliyânis” İmparator Iustinianus olabileceği gibi, sütunu (yani stylos’u) inşa eden mimara da referans olabilir, bkz. Albrecht Berger, Accounts of Medieval Constantinople: The Patria (Washington D.C.: Dumbarton Oaks, 2013), 330, n. 73. Fakat, metinin impartor Iustinianus’dan söz ettiği açıktır.
• 38 El-Herevî, Türkçe 120, Arapça 121. Anılan hastane, Sampson Hastanesi olabilir. Dionysios Stathakopoulos, “Discovering a Military Order of the Crusades: The Hospital of St. Sampson of Constantinople,” Viator 37 (2006): 255–273.
• 39 Birincil kaynaklar, atlı heykelin elinin ne anlama geldiği konusunda farkı görüşler belirtirler. Altıncı yüzyılda yazan Bizanslı yazar Procopius, heykelin elinin Perslere oldukları yerde kalmaları yönünde bir işaret olduğunu iddia eder. Procopius, Buildings (Cambridge: Harvard University Press, 1940), VII, I, 2. 1330’larda hacı olarak Constantinopolis’ten geçen Wilhelm von Boldensele’ye göre, el imparatorluğun düşmanlarına ve asîlere bir tehdit olarak kalkar.
• Kastilyali elçi Pero Tafur, elin gösterdiği yönden Constantinopolis’i mahvedecek bir gücün geleceğini iddia eder. Van der Vin, Travellers to Greece and Constantinople: Ancient Monuments and Old Traditions in Medieval Travellers‘ Tales (Leiden: Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul, 1980), 28, 57.
• 40 Tyanalı Apollonius MS üçüncü yüzyıldan bir filozoftur. İlerleyen dönemlerde Constantinopolis’te bulunan güneş ve su saatleri ona atfedilmiştir. Bkz. Francis Maddison ve Anthony Turner, “The Names and Faces of the Hours,” Between Demonstration and Imagination, der. Lodi Nauta ve Arjo J. Vanderjagt (Leiden: Brill, 1999), 125–156.
• Apollinius, Bizans geleneğinde Constantinopolis’te yapmış olduğu tıslımlarla bilinir, örneğin bkz. Manuel Álvarez Martí-Aguilar, “Talismans against Tsunamis: Apollonius of Tyana and the stelai of the Herakleion in Gades (VA 5.5),” Greek, Roman, and Byzantine Studies 57 (2017): 968–993. Arap geleneği için bkz. Lucia Raggetti, “Apollonius of Tyana’s Great Book of Talismans,” Nuncius/ Istituto e museo di storia della scienza 34, no. 1 (2019): 155–182.
• 41 İbn Rüsteh, Türkçe 144, Arapça 126. Horologion özellikle devlet seremonilerinde kullanılan mekânlardan biriydi. Constantine Porphyrogennetos, The Book of Ceremonies, haz. ve çev. Anne Moffat (Sydney: Australian Association for Byzantine Studies, 2017), 14, 38, 63–64; “Horologion,” Oxford Dictionary of Byzantium, 2:947; Benjamin Anderson, “Public Clocks in Late Antique and Early Medieval Constantinople,” Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 64 (2014): 23–32;
• Emerson H. Swift, “The Bronze Doors of the Gate of Horologium at Hagia Sophia,” Art Bulletin 19 (1937): 137–147. Khalkoprateia semti ve Meryem Kilisesi için bkz. T. F. Mathews, The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy (Londra: Pennsylvania State University Press, 1971), 28–33; Wolfgang Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls (Tübingen: Ernst Wasmuth, 1977), 76–78.
• 42 İbn Battûta, 505–506; Voyages d’Ibn Batoutah, 2:434–435. 43 İbn Battûta, 506, 507; Voyages d’Ibn Batoutah, 2:437–439. 44 Izeddin, “Quelques voyageurs,” 92–93. 45 El-Herevî, 146, Arapça 147; Izeddin, “Quelques voyageurs,” 90. 46 İncil, Luka 22:44, Markos 14:34, Matta 26:39.
• 47 Ayasofya Camisinin kubbesine de nakşedilmiş olan sure için, Kur’an-ı Kerim, Nur suresi, 35.
• 48 El-Ömerî’nin hapishaneden çıktıktan sonraki hayatı ile ilgili yukarıda verilen ayrıntılar için, el-Ömerî, Türkler Hakkında Gördüklerim, 9–10; Rice, “Miniature,” 858.
• 49 Avignon seyahati ve orada yedikleri için bkz. Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant, 1204-1571 (Philadelphia: American Philosophical Society, 1976–1984), 1:217–218; İnalcık, “The Rise of Turcoman Maritime Principalities,” 200, n. 74.
• 51 Haliç’ten Ayasofya’ya doğru çıkan sokaklar için bkz. Albrecht Berger, “Streets and Public Spaces in Constantinople,” Dumbarton Oaks Papers 54 (2000): 161–172, özellikle harita 1; Magdalino, Ortaçağda İstanbul, harita 2.
• Onuncu yüzyılda yazılmış bir hukuki metne göre, attarların dükkânları, “Bronz Kapı’daki Tanrımız Mukaddes İsa İkonu’ndan Milion taşına uzanan bir sırada yerleşecekler ki râyiha ikonadan yükselip imparatorluk sarayının ön avlusunu doldursun.” Das Eparchenbuch Leons des Weisen, der. ve çev. Johannes Koder (Viyana: VÖAW, 1991), Yunanca, 10.1, 110.