Tatavlalı Mahremî’nin Şehnâme’sinde Suriçi İstanbul’u

Yıl 2020, Cilt: 2, 143 - 150, 22.12.2020

Hatice Aynur

https://doi.org/10.53979/yillik.2020.10

Öz

Şehri Hayal Etmek: İstanbul Tahayyülleri başlıklı Meclis dosyasının ikinci yazısı, Mahremî'nin Şehnâme'sinde Suriçi İstanbul tasvirlerini inceliyor.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı edebiyat tarihi, şiir, divan edebiyatı, Suriçi İstanbul

Teşekkür

Makaleyi titiz bir şekilde okuyan Nazlı Vatansever’e, Fatma M. Şen’e ve bazı önerileri için Erhan Berat Fındıklı’ya teşekkür etmek isterim.

Istanbul Intra Muros in Tatavlalı Mahremî’s Şehnâme

Öz

Kaynakça

• 1 II. Bayezid’in musahiplerinden olan babasının Tatavlalı (Kurtuluşlu) olduğu, Mahremî’nin Mecmûa-i Letâyif (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 1755/11, yk. 85a-101a) adlı eserinde kendisinden Ahmed b. Mehmed b. Tatavul Alî olarak bahsetmesiyle ortaya çıkmaktadır.
• 2 2015 ve 2018’de yayımladığım makalelerde Mahremî üzerine mevcut literatürü değerlendirdiğim için burada bunları tekrarlamak istemiyorum. Hayatı ve eserleri hakkındaki külliyat için bkz. Aynur, “Tatavlalı Mahremî’nin (ö. 1535) Şehnâme’sinde Şehirler,” M. Ali Tanyeri’nin Anısına Makaleler, haz. Hatice Aynur et al. (İstanbul: Ülke Yayınları, 2015), 201–214;
• Aynur, “Tatavlalı Mahremî’nin Şehnâme’sinde Sur Dışı İstanbul’u,” Osmanlı İstanbulu V: V. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, 19-21 Mayıs 2017, der. Feridun M. Emecen et al. (İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, 2018), 44, özellikle n. 1.
• 3 Şehnâme’nin içerdiği tarihî olayların bir dökümü için bkz. Aynur, “Mahremî,” erişim tarihi 25 Ekim 2020, https://ottomanhistorians.uchicago.edu/sites/ottomanhistorians.uchicago.edu/files/mahremi.pdf.
• 4 Birinci cilt (beyit 1–2263), müstakil bir yazma olup II. Bayezid dönemi (1481–1512) (başı ve sonu eksik tek nüshası TTK Kütüphanesi-YI/1); ikinci cilt (beyit 2264–8944) ve üçüncü cilt (beyit 8945–12.280) aynı yazma nüshanın içinde olup, ilkinde I. Selim dönemi (1512–1520) ve ikinci de ise I. Süleymân’ın saltanatının (1520–1566) ilk iki yılı (tek nüshası TSMK-Revan Köşkü 1287) anlatılmaktadır.
• 5 Osmanlı dönemi edebiyatında İstanbul’un ele alınması üzerine yapılan çalışmalar 2000’li yıllarda ivme kazanmıştır. Son yıllarda yapılan çalışmalar ile ilk örnekler olarak kabul edilebilecek bazı çalışmalar için bkz. Hatice Aynur, “Şehri Sözle Resmetmek: Osmanlı Edebî Metinlerinde İstanbul,” Antik Çağ’dan 21. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, der. Hatice Aynur (İstanbul: İSAM, 2015), 7:128–145;
• İbrahim Halil Tuğluk, Bahir Selçuk, “Bir Mecmuanın Işığında 18. Yüzyılda İstanbul,” Akademik Bakış 16 (2009): 212–224; Abdüllatif Çelebi Latifi, Evsaf-ı İstanbul, haz. Nermin Suner (Pekin) (İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1977); Hasan Akay, Fatih’ten Günümüze Şairlerin Gözüyle İstanbul, 2 cilt (İstanbul: İşaret, 2007); Asaf Hâlet Çelebi, Divan Şi‘rinde İstanbul: Antoloji (İstanbul: İstanbul Fethi Derneği Neşriyatı, 1953).
• Şehir tasvirleri için önemli bir tür olan şehrengîzler ve benzeri metinler üzerine eleştirel ve ayrıntılı bir çalışma için bkz. Barış Karacasu, “Türk Edebiyatında Şehr-engîzler,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5, no. 10 (2007): 259–313.
• 8 Şehnâme’de Suriçi İstanbul tasviri toplam 284 beyit olup şu başlıklardadır: Cilt 1: II. Bayezid dönemi, “Zikr-i Kostantiniyye” (935–991/56 beyit); Cilt 2: I. Selim dönemi [Büyük İstanbul yangını] (4791–4901/110 beyit); Cilt 3: I. Süleyman dönemi, “Zikr-i sıfat-ı şehr-i Kostantiniyye, humiyet ‘ani’l-be’sai ve’l-beliyyeti” (Kostantiniyye şehrinin vasıflarının anılması, Allah meşakkatten, kıtlıktan ve belalardan korusun) (9582–9700/118 beyit).
• Şehnâme’deki başlıkları Mahremî’nin yazdığını varsayarak değerlendirdiğimi eklemeliyim. Öte yandan eldeki yazma nüshalar müellif hattı olmadığı için başlıkların müstensih ya da okur tarafından eklenmiş olma ihtimali de vardır. Müellif hattı nüshalar dışındaki metinlerde başlıkların kimin tarafından eklendiğinin metin neşirleri bakımından önemli bir konu ve sorun olduğuna burada sadece işaret etmekle yetineceğim.
• 9 İkincil kaynaklarda Şehzade Abdullah’ın ölüm tarihiyle ilgili bilgiye rastlanmamakla birlikte, İbn Kemâl, Tevârîh-i Âl-i Osmân: VIII. Defter, Transkripsiyon, haz. Ahmet Uğur (Ankara: TTK, 1997), 56’da yer alan “Hazret-i pâdişâh-ı vilâyet-penâh, serîr-i saltanata ‘urûc itdükden sonra ki çok zamân geçmedi Sultân Abdullâh öldi” bilgisi, şehzadenin II. Bayezid’in 22 Mayıs 1481’de tahta geçmesinden sonra öldüğünü tespit etme imkânını sağlar.
• 10 Velîkin şâhı âteş her yanadan/ Görince kıpkızıl oldı hayâdan (4848) / İçi havf-ı helâk odıyla toldı / Anup hışmı odın benzi kül oldı (4849)
• 11 “Düşdi şehre od nâgeh” kısmının ebced hesabına göre sayısal değeri 921 (1515) yılını verir.
• 12 Annesi babası hayatta olmayan çocuklar için kullanılır.
• 13 1660 yılı yangınını ayrıntılı bir şekilde ele alan yeni bir çalışmada bu yangını anlatan dört manzum metinden söz edilmektedir. Bu durum, etkisi derin olan yangınlardan söz eden edebî metinlerin yıllar içinde çoğaldığına işaret etmektedir. Bkz. Kenan Yıldız, 1660 İstanbul Yangını ve Etkileri: Vakıflar, Toplum ve Ekonomi (Ankara: TTK, 2017), 42–50.
• 14 Mustafa Cezar, “Osmanlı Devrinde İstanbul’da Yangınlar ve Tabiî Âfetler,” Türk San’atı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri 1 (1963): 329; İsmâil Hamî Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi: M. 1513 – 1573, H. 919 – 981 (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1971), 2:21.
• 15 Bkz. İsmail E. Erünsal, “Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi: Hayatı ve Eserleri,” Edebiyat Tarihi Yazıları: Arşiv Kayıtları, Yazma Eserler ve Kayıp Metinler (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016), 74.
• 16 Mahremî’nin aynı beyitleri daha sonra yazdığı bölüme almasıyla ilgili olarak bkz. Aynur, “Tatavlalı Mahremî’nin (ö. 1535) Şeh-nâme’sinde Şehirler,” 202–203.
• 17 Sikender gerçi gezmiş bahr u berde / Ser-â-ser seyr kılmış huşk u terde (935/9600) / Velîkin görmemiş bir şehr ü bir kend / Sevâd-ı şehr-i Kostantîn’e mânend (936/9601)
• 18 Kur’an, Fecir 89/8: “Ki o şehirler içinde benzeri yaratılmamıştı.”
• 19 II. Bayezid Camii ve Külliyesi için bkz. Semavi Eyice, “Beyazıt II Camii ve Külliyesi,” TDVİA (İstanbul: TDV, 1992), 6:45–49.
• 20 Mahremî’nin İbn-i Urcûn şeklinde bahsettiği hatip Urcûnzâde Mevlânâ Muhyiddîn Mehmed hakkında bkz. Mecdî Mehmed Efendi, Hadaiku’ş-Şakaik, haz. Abdülkadir Özcan (İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989), 1:514.
• 21 Ömer Faruk Harman, “Nûh,” TDVİA (İstanbul: TDV, 2007), 33:227’de İbn Kuteybe’den naklen Nuh’un İdrîs’ten sonra gelen ilk peygamber olduğu ve marangozluk yaptığı belirtilmektedir. Evliya Çelebi de Seyahatnamesi’nde Nuh’un farklı özelliklerine gönderme yapmakla birlikte en çok marangoz oluşuna göndermelerde bulunur.
• Bkz. Evliya Çelebi b. Derviş Mehmed Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 304 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini (İstanbul: YKY, 2006), 1:210, 234–235.
• 22 Arap kaynaklarındaki İstanbul tasvirinin ayrıntılı bir değerlendirmesi için bkz. Nadia Maria El Cheikh, Arapların Gözüyle Bizans, çev. Mehmet Moralı (İstanbul: Alfa, 2012).
• 23 Mahremî’nin birinci ciltte yapımı 1506’da tamamlanan II. Bayezid Külliyesi’nden bahsetmesi onun ilk cildi bu tarihten sonra tamamladığına işaret etmektedir.
• 24 Şehirlerin özellikle hasbihal türü mesnevilerde mekân olarak yer almasına ilişkin bkz. Ali Emre Özyıldırım, “Sergüzeştnâmeler Üzerine Hasbihâl veya Hasbihâlin Sergüzeşti,” Nazımdan Nesire Edebî Türler, haz. Hatice Aynur et al. (İstanbul: Turkuaz, 2009), 134–165.
• 25 İbrahim İbni Bâlî hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamakta olup Hikmetnâme’den Antepli olduğu ve Memluk sultanı Kayıtbay’a (hük. 1468–1496) intisap ettiği anlaşılmaktadır. Hikmetnâme’deki İstanbul’la ilgili bölüme dikkat çeken yazı için bkz. Hasan Ali Esir, “İbrahim İbn-i Bâlî’nin Hikmet-nâme’sinde İstanbul,” I. Uluslararası Türk Edebiyatında İstanbul Sempozyumu Bildirileri, der. Erol Ülgen ve Emin Özbaş (İstanbul: Beşir Kitabevi, 2009), 407–415.
• 26 Aynur, “Şehri Sözle Resmetmek,” 133–135. Ayrıca, İstanbul’u anlatan erken dönem metinleri hakkında farklı kişilerin çalışmalarındaki ve henüz değerlendirilmemiş metinlerdeki bilgileri derleyen bir makale için
• bkz. Ümran Ay, “15–16. Yüzyıllar Tarihî-Menkıbevî Mesnevîlerde İstanbul’a Dair Ayrıntılar,” Osmanlı İstanbul’u: III. Uluslararası Osmanlı İstanbul’u Sempozyumu Bildirileri, 25–26 Mayıs 2015, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, der. Feridun M. Emecen et al. (İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, 2015), 289–330.
• 27 Sincan Uygur Özerk bölgesinde bir şehir olan Hıtâ, farklı şekillerde telaffuz edilen birçok isme sahiptir (Hatâ, Hatây, Hıtây, Hotan, Hoten, Huten) ve çoğunlukla vezin gereği bu şekli tercih edilmektedir.
• 28 Erken dönem Osmanlı edebî metinlerindeki Topkapı Sarayı tasviri ile yapılan atıfları anlamlandırma ve yorumlamaya Gülru Necipoğlu’nun kitabı önemli katkılarda bulunmaktadır. Bkz. Necipoğlu, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören ve İktidar, çev. Ruşen Sezer (İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 2007).
• 29 İstanbul’un ve Ayasofya’nın efsanevi kuruluşuyla ilgili anlatılar ve metinler için bkz. Stefanos Yerasimos, Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, çev. Şirin Tekeli, 2. basım (İstanbul: İletişim, 1995).