MEMLÛK DÖNEMİ’NE AİT 15. YÜZYILDA YAPILMIŞ BİR PİRİNÇ LEĞEN

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 1, 9 - 21, 11.08.2023

Meryem Aysu Kirenci , İlhan Özkeçeci

https://doi.org/10.47481/yjad.1260079

Öz

Maden sanatı tarih boyunca önemli olan bir sanat dalı olarak karşımıza çıkmaktadır. İslamın doğuşunun, köklü bir geçmişi bulunan maden sanatının önceki sanatsal biçimlerini etkilediği bilinmektedir. Aynı zamanda İslam Devletleri, kendilerinden önce var olmuş ve çağdaşı oldukları İslam Devletlerinin maden sanatlarına savaş, ticaret, göç gibi çeşitli sebeplerle katkı sundukları bilinmektedir. Birbirleriyle olan etkileşimleri, zaman içerisinde oluşup aktarılan bir geleneksel maden sanatı anlayışının oluşmasını sağlamıştır. 13. yüzyılda kurulmuş olup İslam devletleri içerisinde önemli bir konumda yer alan Memlûk Devleti’nde yapılmış maden işleri, dönemin maden sanatının yüksek gelişmişlik düzeyine sahip olduğunu göstermektedir. Diğer devletlerde olduğu gibi Memlûk Dönemi’nde de Maden Sanatının başta mimari olmak üzere birçok alanda kullanıldığı görülmektedir. Bu alanların önemli bir kısmını kullanım eşyaları oluşturmaktadır. Kullanım eşyaları, ihtiyaçlara uygun ve farklı pek çok beklentiyi karşılayacak bir şekilde İslam kültürüyle harmanlanmaktaydı. Bu eşyalarda genel anlamda en dikkat çeken unsurların ise kitabe, arma ve süslemeler olduğu gözlemlenmektedir.

15. yüzyıla gelindiğinde iyi durumda olmayan ekonomi, kullanılan malzeme ve tekniklere de yansımıştı. Özellikle Sultan Kayıtbay Devri’nde ekonomik anlamda iyileşmelerin olmasıyla beraber desteklenen sanatın tekrardan canlanarak oldukça ileri bir düzeye ulaştığı bilinmektedir. Sultan Kayıtbay zamanında maden işlerine dair de güzel örneklerin verildiği günümüze kalan eserlerden anlaşılmaktadır. Bu örneklerden birisi de araştırma konumuzu teşkil eden bir pirinç leğendir. Araştırmada temel olarak bahsi geçen pirinç leğene dair ayrıntılı bir analiz yapılarak süsleme programı incelenmiştir. Pirinç leğenin üzerinde bulunan unsurlardan yola çıkılarak dönemin ve sanat anlayışının genel özelliklerine ulaşmak amaçlanmıştır. Bu makalede tarihsel yöntem ve göstergebilimsel bir yaklaşımla nitel betimsel analiz yöntemi kullanılarak pirinç leğen üzerinden bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

maden sanatı, maden işleri, Memluk Devleti, pirinç leğen, süsleme programı, desen analizi

A BRASS BASIN FROM THE MAMLUK PERIOD IN THE 15TH CENTURY

Öz

Metal artworks appear as an important branch of art throughout history. It is seen that the metal art works which has many area of use, particularly in architecture, come into prominence with its use in daily objects in practice. It is known that the birth of Islam influenced the previous artistic forms of metalworks which have deep-rooted history. In addition to that, the Muslim States which are contemporary with one another or historically connected, contributed to metal artworks of each other. through war, trade and migration. Their interaction with each other either historically or contemporarily enabled the formation of a traditional understanding about the metalworks, which has been taken shaped in the course of time and transferred over time. The metalworks made in the Mamluk State, which was established in the 13th century and had an important position among the Muslim states, show that the art of the period had a high level of development. It is observed that, in the Mamluk period, as in other states, the metal artworks had practical usage in many areas, especially in architecture. A significant part of them includes daily objects that have practical uses. These objects were cultivated with the Islamic culture in accordance with the needs of people and in a way that meets many different expectations. It is observed that the most striking elements in these items are inscriptions, blazons and ornaments.
By the 15th century, the bad economy was also reflected in the materials and techniques used in the artworks. However, as a result of economic improvements especially during the reign of Sultan Qaitbay, the art was revived and reached again to very advanced level. It might be seen that there was good examples of the metalworks remained from the period of Sultan Qaitbay, survived to the present day. One of these examples is a brass basin on which our research is based.
In this research, this brass basin was analysed in detail and the ornament plan of the basin was examined. Through the elements discovered on the brass basin, we aim to reach to the general characteristics of the period and general sense and views of the art in this period. Thus, this article was an examination of this brass basin, based on qualitative descriptive analysis method and historical method by adopting semiotic approach.

Anahtar Kelimeler

metal art, metalwork, mamluk state, brass basin, ornament plan, pattern analysis

Kaynakça

• Alptekin, C. (1990) Selçuklu Devletinin askeri teşkilatının Eyyûbi Devleti askeri teşkilatına tesiri. Belleten, 54(209), 117-120. [Turkish] [CrossRef]
• Atıl, E. (1981). Renaissance of Islam: Art of the Mamluks. Smithsonian Institution Press.
• Atıl, E., Chase, W. T., & Jett, P. (1985). Islamic metalwork in the freer gallery of art. The Gallery, Smithsonian Institution.
• Auld, S. (1989). Veneto-saracenic metalwork objects and history [Doktora Tezi]. Edinburg Research Archive.
• Bakır, A. (2002). Ortaçağ İslam Dünyasında madencilik ve maden sanayi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 11(1), 205- 208. [Turkish]
• Bayhan, A. A. (2016, 29 Mayıs). Mısır’da Memlûk sanatı. Türk Tarihi ve Kültür Araştırmaları. Erişim Tarihi: https://www.altayli.net/misirda-memluk-sanati.html[Turkish]
• Behrens-Abouseif, D. (2012). The arts of the Mamluks in Egypt and Syria: An introduction, D. Behrens-Abouseif (Der.), The arts of the Mamluks in Egypt and Syria: Evolution and impact, (ss. 13-20). Bonn University Press.
• Beksaç, E. (1995). “Eyyûbîler/2.bölüm: Sanat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. 12.cilt, ss.31-33. Erişim Tarihi: 27 Nisan 2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/eyyubiler#2-sanat [Turkish]
• Belli, O., & Kayaoğlu, İ. G. (1993). Anadolu’da Türk bakırcılık sanatının gelişimi bakır yatakları, üretimi ve atölyeleri. Sandoz Kültür Yayınları No.14. [Turkish]
• Birol A. İ., & Derman, Ç. (2011). Motifs in Turkish decorative arts/ Türk tezyini sanatlarında motifler. Kubbealtı Akademi Mecmuası. [Turkish]
• Birol, A.İ. (2018). Klasik Devir Türk Tezyini Santlarında Desen. İstanbul: Kubbealtı
• Bozkurt, N. (2001). “Kakmacılık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. 24.Cilt, s.216-219. Erişim Tarihi: 30 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/kakmacilik [Turkish]
• Chirvani, A. S. M. (1969). Cuivres ınédits de l’époque de qāʾitbāy. Kunst Des Orients, 6(2), 99–133 Çetin, A. (2020). Türk tarihinde Memlûk asırları bir kültür tarihi denemesi. Timaş Yayınları. [Turkish] Derman, M. U. (1972). Hat sanatımızda resim-yazılar. (ss. 65-72). Kubbealtı Akademi Mecmuası. [Turkish]
• Diez, E., & Aslanapa, O. (1955). Türk sanatı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınlarından No.627. [Turkish]
• Erginsoy, Ü. (1978). İslam maden sanatının gelişmesi (Başlangıcından Anadolu Selçuklularının sonuna kadar). Kültür Bakanlığı Yayınları. [Turkish]
• Eruz, F. (1993). Konuşan Maden: Yapı Kredi Vedat Nedim Tör Müzesi tombak ve gümüş madeni eserler koleksiyonu. Yapı Kredi Yayınları. [Turkish]
• Eruz, F. (2004.) Selçuklu dönemi. Ö. Bilgi (Der.), Anadolu dökümün beşiği (ss. 175-197). Döktaş Yayınları. [Turkish]
• Gladib, A. V. (2007). Akdeniz: Doğu ve Batı arasındaki köprü. M. Hattstein, P. Delius (Der.), İslam sanatı ve mimarisi (ss. 172-173 ). Literatür Yayıncılık. [Turkish]
• Grube, E. J. (1966). The world of Islam. Paul Hamlyn Limited.
• Güngör, E. (1992). Tarihte Türkler. Ötüken Yayınları. [Turkish]
• Hassanein, İ. (2015). Memlûklu maden sanatında Selçuklu etkileri [Yayımlanmamış Doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [Turkish]
• Hillenbrand, R. (1999). Islamic art and architcture. Thames and Hudson.
• Irwin, R. (1997). Islamic art. Calmann & King.
• Keleş, B. (2018). Bahrî Memlükler iktisadî ticarî hayat (1250-1382). Siyer Yayınları. [Turkish]
• Keskiner, C. (2000). Türk süsleme sanatlarında stilize çiçekler: Hatai. Kültür Bakanlığı.
• Kızıltoprak, S. (2004). “Memlük”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. 29.Cilt, s. 87-90. Erişim Tarihi: 30 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/memluk [Turkish]
• Kontantamer, S. (1993). Bahrî Memlûklar’da üst yönetim mensupları ve aralarındaki ilişkiler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No.75. [Turkish]
• Kopraman, K. Y. (1989). Mısır Memlükleri tarihi Kaynak Eserler Dizisi:35, Kültür Bakanlığı Yayınları. [Turkish]
• Köprülü, F. (1966). Edebiyat araştırmaları. Türk Tarih Kurumu Basımevi. [Turkish]
• Köseoğlu, N. (1991). Türk Dünyası tarihi ve Türk medeniyeti üzerine düşünceler, 2.baskı. Ötüken Yayınları. [Turkish]
• Kuşoğlu, M. Z. (1994). Resimli Ansiklopedik Türk kuyumculuk terimleri sözlüğü, Ötüken Yayınları. [Turkish]
• Kuşoğlu, M. Z. (1997). Hakkâklık. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı. 15.Cilt, (pp. 204-205). Erişim Tarihi: 30 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakkaklik [Turkish]
• Mayer, L. A. (1999). Saracenic Heraldry. [Doktora Tezi]. A Survey, Oxford University Press.
• Muslu, C.Y. (2016). Osmanlılar ve Memluklar; İslam Dünyasında imparatorluk diplomasisi ve rekabet (Çev. Zeynep Rona). Kitap Yayınevi. [Turkish]
• Özkeçeci, İ. (2007). Türk sanatında tezhip. İlhan Özkeçeci Yayınları. [Turkish]
• Rasonyi, L. (1993). Tarihte Türklük. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. [Turkish]
• Rice, D. (1952). Studies in Islamic metal work. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 14(3), 564- 578. [CrossRef]
• Sağlam, A. (2021). En-Nâsır Muhammed Devri Memlûk Türk Devleti. Türk Tarih Kurumu. [Turkish]
• Şehabeddin, M. C. (1961). Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. [Turkish]
• Tomar, C. (2010). Şecerüddür. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. 38.Cilt, s.404-405. Elde edilme Tarihi: 30 Ocak 2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/seceruddur [Turkish]
• Taneri, A. (1993). Câmedar. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı. 7.Cilt ,S.45. Erişim Tarihi: 30 Ocak 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/camedar [Turkish]
• V&A. Basin. Erişim Tarihi: 1 Ocak 2023. https://collections.vam.ac.uk/item/O378709/basin-unknown/
• Yiğit, İ. (2004). Memlükler. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı. 29.Cilt, s. 90-97. Erişim Tarihi: 30 Ocak 2023, https://islamansiklopedisi.org.tr/memlukler [Turkish]
• Yiğit, İ. (2021). Memlûkler 648-923/ 1250-1517. Kayıhan Yayınları. [Turkish]