UD TARİHİ İÇİN MÜZİKOLOJİK SORGULAMA, ENTEL MÜŞRİK NADR B.HÂRİS UD ÇALMAYI BİLİYOR MUYDU?

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 205 - 227, 30.09.2023

Recep Uslu

https://doi.org/10.51576/ymd.1339483

Öz

ÖZ: Tarih kaynaklarının sağlıklı bir eleştirisini yapmadan kullanmak bazı yanlış bilgilerin yayılmasına sebep olmaktadır. Günümüz ansiklopedilerinde (bk. Farmer; Pellat; Aycan; Zirikli gibi) Nadr b.Hâris’in ud öğrendiği ve Hicaz’da ud öğrettiği bilgisi ile birlikte şarkıcı cariye satın alıp onu Hicaz’a getirdiği bilgisi yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır. Hatta Nadr’ın Hicaz’ın “ilk ud çalan kişisi” olduğu iddiası yer almaktadır. Makalede nitel yöntemle ele alınan bu iddialar kaynakları kronolojik olarak eleştiriye tabi tutulmuştur. Nadr b.Hâris, yedinci yüzyıl başlarında yaşamış, İslâmî tebliğe karşı 10 yıl mücadele etmiş ve sonunda Hz.Ali tarafından Bedr’de öldürülmüştür. Ölümünden sonra iki yüz elli yıl boyunca yazılan kitaplardan siyer, tefsir, hadis ve tarih kitaplarında onun ud öğrendiği ve öğrettiği bilgisi yer almamıştır. Üçüncü yüzyılın ortalarında müzik tarihi kaynaklarında Nadr’ın Hicaz’ın ilk ud öğrenen ve öğreten kişisi olduğu yazılmaya başlanmış, beşinci yüzyılda bu bilgi tefsir kitaplarına geçmiştir. Nadr hakkındaki kaynaklara eleştirel yöntemle bakıldığı zaman, makalenin sonucu ortaya çıkmıştır. Kaynaklar arasında İbn Kuteybe’nin 256/870 yılında yazdığı el-Maârif adlı eserde Nadr’ın “ud çalmayı bildiği” bilgisi ilk defa yer almış, aynı yüzyılın sonlarında yazılan İbn Hurdâzbih (ö.280/893) ve Mufaddal’ın (ö.290/903) eserlerinde “Hicaz’ın ilk ud bileni Nadr’dır” bilgisi yer almış, Mes’ûdî’nin (ö.346/957) bu bilgiyi tekrar ettiği tespit edilmiştir. Yine üçüncü yüzyıl ortalarında derlenen bazı hadis kitaplarında “şarkıcı cariye satın almanın helal olmadığı” hadisi yer almış, râvîsi zayıf ve güvenilmez görülmesine rağmen bu bilgi ile “ud bilen Nadr”, onuncu yüzyıldan sonra İbn Hibban (ö.354/965) ve Zemahşerî (ö. 538/1144) tefsirlerinde birleşmiştir. Daha sonra yazılan tefsir ve tarih kitapların bazılarında bu bilgi tekrar edilmiş, günümüze kadar gelmiştir. Bununla birlikte bu bilgiyi kabul etmeyen ve elimine eden birçok tarih, tefsir, hadis kaynakları olduğu da tespit edilmiştir. Sonuç olarak bu makale Nadr’ın Hicaz’ın ilk ud bilen kişisi olmadığı, bu durumun sonradan ona yakıştırıldığı kaynaklar üzerinden göstermeyi başarmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nadr b.Hâris, Ud çalgısı tarihi, Şarkıcı cariye, Hicaz müzik tarihi, İslâm tarihi erken kaynakları, İbn Hurdazbih, İbn Kuteybe

MUSICOLOGICAL INQUIRY FOR THE HISTORY OF OUD, DID ENTELLECTUEL PAGAN NADR B. HÂRİS KNOW TO PLAY THE OUD?

Öz

ABSTRACT: Using historical sources without making a sound criticism causes some misinformation to spread. Every historian knows this. In today's encyclopedias (such as by Farmer; Pellat; Aycan; Zirikli), we encounter the information that Nadr b. Harith learned the oud and taught it in the Hejaz, along with the information that he bought a singer concubine and brought her to the Hejaz. There is even a claim that Nadr was the "first oud player" of the Hijaz. These claims are examined in the article. In the article, the sources of the subject, which is handled with the qualitative method, have been chronologically criticized. Nadr b. Harith is a Meccan merchant who lived in the early seventh century. He fought against the Islamic teaching for 10 years and was killed by Hazrat Ali as a polytheist in Badr. The information that he learned and taught the oud was not included in the books written for two hundred and fifty years after his death, such as the history of prophet (like siyer), tafsir, hadith and history. In the middle of the third century, it was written in the sources of music history that Nadr was the first person to learn and teach the oud of the Hijaz, and in the fifth century this information was transferred to the books of tafsir. The conclusion of the article emerged when the sources about Nadr were looked at critically. Among the sources, the information that Nadr "knew how to play the oud" was included for the first time in the work named al-Maarif, written by Ibn Qutayba in 256/870, and Ibn Hurdazbih (d.280/893) and Mufaddal (d. 290/903), the information “The first ud player of Hijaz was Nadr” was included in his works, and it was determined that Mes’udi (d.346/957) repeated this information. Again, in some hadith books compiled in the middle of the third century, the hadith "it is not halal to buy a singing slave" was included, and although the narrator was weak and liar was seen, this knowledge and "Nadr who knew ud" were united in the commentary of Ibn Hibban (ö.354/965) and Zamakhshari (d. 538/1144) after the 10th century. In some of the tafsir and history books written later, this information has been repeated and has survived to the present day. However, it has been determined that there are many sources of history, tafsir and hadith that do not accept and eliminate the accuracy of this information. As a result, this article has succeeded in showing through the sources that Nadr was not the first person to know the ud in the Hijaz, and that this situation was later attributed to him.

Anahtar Kelimeler

al-Nadr b. al-Hârith, History of Oud instrument, Singing slave, History of music in Hijaz, Early sources of Islamic history, Ibn Khurdazbih, Ibn Qutayba, Zamakhshari

Kaynakça

• Akdoğan, B. (1999). “İslâm’da Mûsikînin Hükmü Konusunda İleri Sürülen Âyet Ve Hadislerin Analizi”. AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. 39: 379 vd.
• Azizova, E. (2007), Hz. Peygamber Döneminde Çalışma Hayatı Ve Meslekler, Doktora tezi, Marmara Üniversitesi SBE.
• Abdullah b. Yusuf el-Cüda’ (1986), Ehâdis zemmu’l-gına vel-meâzif fil-mîzân, Salihiyye Mektebetu Darul-Aksa yay. 1406/
• Altınay, R. (2015). İslam ve Sanat. İstanbul İslami İlimler Araştırma Vakfı yay.
• Aycan, İ. (2006), “Nadr b. Hâris”, DİA, 32: 280-281
• Bozkurt, N. (1997), Hadis’te Folklor ve Eğlence, İstanbul Marmara Üniversitesi yay.
• Câhiz (ö. 255/869) (1966). el-Hayevân, haz.Abdüsselam Hârun, 2.bs., Halep Mektebetül-Câhiz yay. 1384/
• Câhiz (ö. 255/869) (1998). el-Beyân ve’t-tebyîn, Kahire Mektebetü’l-Hanci yay. 1418/
• Câhiz (ö. 255/869) (1991). Tabakâtü’l- mugannîn (Resâilu’l- Câhiz içinde), haz. Abdüsselam Harun, 1-4 c., Beyrut Darülciyl yay. 1411/
• Câhiz (ö. 255/869) (1980). Kitabü’l- kiyân (Resâilu’l- Câhiz içinde), haz. Abdüsselam Harun, c.2/14; İng.trc. The Epistle On Singing Girls, Çev.A. F. L. Beeston, Warminster
• Can, M. C. (1995). “Tarih içinde Ud I”, Milli Folklor, 4/26: 8-16.
• Dayf, Ş. (1976), eş-Şiir vel-gına fi’l- Medîne ve Mekke li-asr beni ümeyye, Kahire Mektebetü’d-dirasati’l-üdebiyye ve Darülmaarif yay.
• Dinç, S. (ed.), İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri: Musiki, İstanbul Mana yay.
• Düzenli, P. (2014), İslam Kültür Tarihinde Musiki, İstanbul Kayıhan yay.
• Ebu Arube Hüseyin b. Muhammed el-Harrânî (ö.318//930) (2003), el-Evâil, haz. Meş’al el-Mutayri, Beyrut Daru İbn Hazm yay. 1424/
• Esed, N. (1969). el-Kiyân ve’l-gına, Kahire Darülmaarif yay.
• Ezraki (ö. 250/864 [?]) (2003). Ahbâru Mekke, haz. Rüşdi Melhas, Beyrut.
• Fakihi (ö. 278/892) (1994). Ahbâru Mekke, Haz.Abdülmelik Dehş, Beyrut Daruhazar yay. 1414/
• Farmer, H.G. (1929). A History of Arabian Music, London.
• Farmer, H.G. (2000). “Ûd”. The Encyclopaedia of Islam (ed. C. E. Bosworth et al.), Leiden: E. J. Brill yay. 10: 768-73.
• Faruki, İ.-L. L. Faruki (1986). İslam Kültür Atlası. İstanbul İnkılab yay.
• Fayda, M. (1992). “Bedir Gazvesi”, DİA, 5: 325-327
• Fîrûzâbâdî (ö.817/1415) (1919), Tenvîru'l-Mikbâs, Kahire Vezaretül-Maarif yay, 1337/
• Halîlî, M. (1946). Mu’cemü’l-udebâi’l-etibbâ, 1-2, c., Necef Matbaatül-izzi yay.
• Hamarne, N. (1985). Târihu Etibbâi’l- uyûni’l- Arab, c.1-2, Halep.
• Heysemî (ö. 807/1405) (2001). Mecmau’z- zevâid, haz.M. Abdulkadir Ata, Beyrut Darülkütübil ilmiyye yay. 1422/
• Hitti, P. (1970). History of the Arabs, Macmillian yay.
• Humeydî, A. b. Abdullah, Tefsîru İbn Abbas, Mekke Camiatu Ümmül-Kura yay. ts.
• Isfahânî (2008). Kitâbü’l-Egânî, 1-25 cilt, Beyrut Darusadır yay.
• Işıktaş, B. (2016). “Kuramdan İcraya Müzi̇ği̇n İnti̇kal Araci: Ud’un Dünü Ve Bugünü”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/44: 673.
• İbn Abbas (1991). Tefsîru İbn Abbas el-Müsemma Sahifetü Ali b. Ebî Talha an İbn Abbas, haz. Râşid ez-Zecâl, Müessesetül kütübil-sekafiyye yay. 1411/
• İbn Abdirabbih (ö.327/939) (1983). Kitâbü’l-Ikdi’l-Ferîd, Beyrut Darülkütübil-ilmiyye yay. 1404/
• İbn Cülcül (ö.384/994) (1985). Tabakâtu’l-etibba, haz. Fuad Seyyid, Beyrut Müessesetür-risale yay.1405/
• İbn Cüreyc (ö.150/767) (2004). Merviyyâtuhu ve tefsîruhu, haz. Sa’dî b. Mehdî el-Hâşimî, Mekke Camiatu Ummul-kura yay. 1425/
• İbn Ebû Usaybia (ö. 668/1270). Uyûnu’l-enba fî tabakâti’l- etibba, haz. Nizar Rıza, Beyrut Mektebetül-Hayat yay.
• İbn Ebi’d-Dünya (ö.280/894). Zemmü’l-melâhî, haz. Amr Abdülmünim Selim, Mektebetül İbn Teymiyye yay. 1416/ İbn Hibbân (ö.354/965) (1993), Tefsîrü’l- Bahri’l- Muhit, haz. Adil Ahmed Abdulmevcud- Ali M. Muavviz vdğr, Beyrut Darulkütübil ilmiyye yay, 1413/
• İbn Hurdâzbih (1964). Muhtâr min kitâbi’l-lehv ve’l-melâhi. Haz. Papaz Iğnatyos Abduh Halife el-Yesuği. Beyrut Matbaatu’l- katalukiyye yay.; Ayrıca Ar. metin haz. Tokay, 2017, YL tezi içinde.
• İbn Kayyim el-Cevziyye (ö.751/1350) (1986). Kelam ala mes’eleti’s- sema, haz.M. Azir Şems, Mekke Darul-alemil-fevaid yay.
• İbn Kesîr (ö.774/1372) (1997). el-Bidâye ve’n- Nihâye, haz.Abdullah Türki, 1-21 c., Merkezül-Buhus yay. 1418/
• İbn Kesîr (ö.774/1372). Tefsîrü’l- Kur’an, haz. Hikmet Yasin, 1-7 c., Kahire Darul ibnül Cevzî yay.
• İbn Kuteybe (1981). el-Maârif, haz.Servet Ukkaşe, Kahire Darülmaârif yay.
• İbn Kuteybe (1973). Te'vilü Müşkili’l- Kur’an, haz. Seyyid Ahmed Sakar, Kahire Mektebetu Darütturas yay. 1393/
• İbn Kuteybe (1996). Uyûnü’l- ahbâr, Kahire Darulkutub vel-vesaik yay., 3(6.cüz): 35.
• İbnü’l- Cevzî (ö.597/1201) (2002). Zâdu’l- mesîr fî ilmi’t- tefsîr, Beyrut el-Mektebetül-İslâmî yay. 1423/
• İbnü’l- Esîr (ö.630/1233). Üsdü’l- gâbe, haz Ali Muavviz- Adil el-Mevcud, 1-8 cilt, Beyrut Darulkutubil ilmiyye yay.
• Karakaya, F. (2012). “Ud”, DİA, 42: 39-40.
• Kılıç (-lı), M. (1989), “İslâm Kültür Tarihinde Mûsiki: Başlangıçtan Emevilerin Sonuna Kadar”, Ankara Ünv. İFD, XXXI, 400 vd.
• Köse, F. B. (2018), "Bir Entelektüel Müşrik: Nadr b. el-Hâris el-Abderî ve Mücadelesi”, İÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1): 69-85.
• Mes’ûdî (ö.346/957) (2005). Murûcu’z-zeheb ve meâdin, c.I-IV, el-Mektebetül-asriyye yay. 1425/
• Mevsılî, Davud b. Nasirüddin. Ravzatü’l- elibba fî târihi’l- etibba, Yazma no. MS Or. Gu.1068 (archive.org)
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman (ö. 742/1341) (1992). Tehzîbü’l- Kemâl, haz. Beşşar Avvad, 1-35 c., Beyrut Müessesetür-risale yay. 1413/
• Mufaddal b. Seleme (ö.290/903) (1984). Kitâbü’l-melâhî ve esmâuhâ. Haz.Gattas Abdülmelik Haşebe. Kahire Heyetü’l-Mısriyye yay.; Ar. metin haz. Yahşi, 2013, YL tez içinde.
• Mukatil b. Süleyman (h. 80-150) (2006). Tefsîr-i Kebîr, nşr. Abdullah Mahmud Şehhate, trc. M. Beşir Eryarsoy, İşaret yay.
• Natur, Ş. (1992). “İslam’a göre ses ve musiki sanatı”, çev.R. Kalender-Adem Akın. Ankara Üniversitesi İlah Fak Dergisi, c.33: s.187-201.
• Nesâî (ö.303/915) (1990). Tefsîru Nesâî, haz. Sabri b. Abdülmelik- Seyyid b.Abbas el-Celîmî, Mektebetür-Rüşd yay. 1410/
• Nüveyrî (ö.733/1333) (2004). Nihâyetü’l- ereb, haz. Yahya Şamî, 1-33 c., Beyrut Darul- kütübil ilmiyye yay. 1323/
• Özer, H. (1997). İbn Kuteybe’nin Tarihçiliği, Lisans tezi.
• Pellat, Ch. (1993). “al-Nadr b. al-Ḥārith”, Encyclopedia of İslâm 2 (İng.), VII, 872-873.
• Suyûtî (ö.911/1505) (2011). Dürrü’l-Mensûr, 1-8 c., Beyrut Darül-fikr yay. 1433/
• Taberânî (ö. 360/971) (1983), Kitâbü’l- Evâil, haz.M. Şekür b. Mahmud, Beyrut Müessesetür-risale yay. 1403/
• Taberî (ö.310/922) (2011). Tefsîru’t- Taberî, haz. Abdullah Türki, c.1-25, Kahire Darulmaârif yay.
• Taberî (ö.310/922) (1987). The History of al-Tabari, 1-40 cilt, M. Watt çevirisi, New York.
• Tokay, A. (2017). İbn Hurdâzbeh’in Mûsikî Risâleleri Üstüne Mukayeseli Bi̇r Çalışma, Yüksek Lisans tezi.
• Turabi, A. (1997). “İlk Dönem İslamda Musiki Çalışmaları”. MÜ İlah. Fak. Dergisi. 13-15: 225-248.
• Uslu, R. (2021). “Süreycoğlu Türki̇ Muhannes Mi̇ydi̇? Orta Doğu Erken Müzi̇k Tari̇hi̇ Hi̇caz Gina Ekolü Öncüsü/ Was Suraydjogli Turki Effeminate? The Pioneer Of The Hijaz Ghina School In The Early Music History Of Middle East”. 10.Uluslararası Kültür ve Medeniyet Sempozyumu, 10th International Conference on Culture and Civilization, Full texts book (ed.Semra Tetik), Erzurum, s. 188-192.
• Uslu, R. (2023a), “Does the poet Lebîd b.Rebia talk about the oud in his poem Muallaqa? Musicological analysis for Kerine and Kiran instrument. Atatürk Üniversitesi Doğu Esintileri/ A Journal of Iranology Studies, 18(1): 44-52.
• Uslu, R. (2023b), “Hicaz Ekolü Müziğin İlk Yüzyılı”. Güzel Sanatlar Alanında Uluslararası Araştırmalar, Ed. Serdar Tuna, Ankara Platanus publishing, 1.Bölüm, s. 5-35.
• Vâhıdî (ö.468/1076) (1991). Esbâbu Nuzûli’l- Kur’ân, haz. Kemal Besyûnî, Beyrut Darülkütübi’l-ilmiyye yay.
• Vâkidî (1984). el-Meğâzî (haz. Marsden Jones), c.I-III, Beyrut 1984.
• Yahşi, T. (2013). Mufaddal b. Seleme’nin Kitabü’l-Melâhi Ve Esmâiha Adlı Eserinin İncelenmesi, Yüksek Lisans tezi.
• Zehebî (ö.748/1348) (1995). Mîzânü’l- i’tidal fî nakdi’l- ricâl, haz.Ali M.Muavvaz- Adil Ahmed, 1-7 c., Beyrut Darülkütübil ilmiyye yay. 1416/
• Zemahşerî (ö.538/1144) (1998). el-Keşşâf, haz.Adil Ahmed el-Mevcud- Ali Muavviz, c.5, Riyad 1418/
• Zenginbal, M. (1964). Bedir Gazvesinde Maktul Düşenlerin İsimleri, Mezuniyet Tezi, İÜ Ed Fak Tarih Bölümü.
• Zeydan, C. (2019). İslam Uygarlıkları Tarihi, çev. Necdet Gök, İstanbul İletişim yay.
• Ziriklî (2002). el-A’lâm, c.1-8, Beyrut Darülilmi’l-mellâyin yay.
• Ziyagil, H.E. (2021). “Udun tarihsel gelişim süreci”. Tobider, 5/1: 1-19.