CENTRAL HIFZISSIHHA (HYGIENE) INSTITUTION / REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA CENTER, VACCINE AND SERUM PRODUCTION

Yıl 2024, Sayı: 29, 64 - 87, 31.12.2024

Nuran Yıldırım

Öz

There was no health organization covering the entire territory of the Ottoman Empire. In the 19th century, the sphere of influence of the Sanitary Council (Quarantine Administration) and the Council of Medicine, which dealt with civil health affairs, mostly covered the capital city of Istanbul. After the proclamation of the Republic, Dr. Refik Saydam, for whom preventive medicine was a priority, established the Central Hygiene Institution (1928), with the support of Mustafa Kemal Atatürk, who considered public health a major field of healthcare services. Based on the notion of improving services that protect public health, the Central Hygiene Institution has produced vaccines, serums, toxins and anatoxins against infectious diseases such as smallpox, cholera, malaria, tuberculosis, syphilis, trachoma and flu, which were the biggest threats to public health and were frequently erupting in our country since the 1930s. The Central Hygiene Institution not only met Turkey's vaccine and serum needs, but also sent cholera vaccines to China in 1938 and to Egypt in 1947. Furthermore, it has made significant contributions to public health by publishing a scientific journal and publishing the bacteriological and chemical analyses, controls and pharmacological studies carried out by its experts on public health. The name of the Central Hygiene Institution was changed from time to time, and while Refik Saydam was serving under the name of the Central Hygiene Directorate, its technology was not renewed due to the neoliberal policies implemented by later governments. Instead of renewing avavilable technological infrastructure and continuing vaccine production, the Institution was closed on the grounds that it could not keep up with technological advances (2011). It was understood later what a big mistake it was to shut down this institution, due to the strategic importance of the production of vaccines, while waiting for a vaccine from China for months during the COVID-19 pandemic.

Anahtar Kelimeler

Refik Saydam Hıfzısıhha (Hygiene) Center, public health, production of vaccine and serum, infectious diseases

MERKEZ HIFZISSIHHA MÜESSESESİ/REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI, AŞI VE SERUM ÜRETİMİ

Öz

Osmanlı Devleti’nde bütün ülkeyi kapsayan bir sağlık örgütlenmesi yoktu. 19. yüzyılda, Sıhhiye Meclisi (Karantina İdaresi) ve sivil sağlık işleriyle ilgilenen Meclis-i Tıbbiye’nin etki alanı daha çok payitaht İstanbul’u kapsamaktaydı. Cumhuriyet’in ilânından sonra halk sağlığına önem veren Mustafa Kemal Atatürk’ün destekleri ve koruyucu hekimliği ön planda tutan Sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam’ın girişimiyle Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi kuruldu (1928). Toplum sağlığını gözeten hizmetleri esas alan Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi, 1930’lu yıllardan itibaren halk sağlığını tehdit eden ve ülkemizde sıklıkla görülen, çiçek, kolera, sıtma, verem, frengi, trahom, grip gibi bulaşıcı hastalıklara karşı aşılar, serumlar, toksinler ve anatoksinler üretmiştir. Türkiye’nin aşı ve serum ihtiyacını karşılamakla kalmayıp, 1938’de Çin’e, 1947’de Mısır’a kolera aşısı göndermiştir. Ayrıca bilimsel bir dergi çıkararak uzmanlarının halk sağlığı hakkında yaptıkları bakteriyolojik ve kimyasal analizleri, kontrolleri ve farmakolojik incelemeleri yayınlayarak toplum sağlığına önemli katkılarda bulunmuştur. Merkez Hıfzıssıhha Müesesesi’nin zaman zaman adı değiştirilmiş, Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Başkanlığı adıyla hizmet verdiği sırada, yönetimin uyguladığı neoliberal politikalar nedeniyle teknolojisi yenilenmemiş ve teknolojiye ayak uyduramadığı gerekçesiyle kapatılmıştır (2011). Teknolojisini yenileyip aşı üretimini sürdürmesi yerine, kapatılmasının ne kadar büyük bir hata olduğu ve aşının stratejik önemi COVID-19 pandemisinde Çin’den aylarca aşı beklenirken anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, halk sağlığı, aşı ve serum üretimi, bulaşıcı hastalıklar

Kaynakça

• “1926 tarihli beynelmilel sıhhi mukavelenamenin tasdiki hakkında kanun”, Resmi Gazete, sayı.4078, 7.12.1938.
• AKAN, V. Vassaf; “Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Bakteriyoloji Şubesi”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, cilt: 1, no: 1(Ankara, 1938), s. 26-36.
• AKAN, Vassaf. “Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Bakteriyoloji Şubesi”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, cilt: 1, no: 1(Ankara, 1938), s.44.
• “Ankara Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü’nde bir tifüs aşısı lâboratuvarı açıldı ve faaliyete geçirildi”, Son Posta, 26 Mart 1943, s.1.
• AYDIN, Erdem; Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi. Naturel, Ankara, 2002.
• BAŞKAN, Mazhar Semih; “Ankara Tıp Fakültesi’nin Kuruluşunda Görev Alan Yabancı Bilim Adamları”, Çankaya’da Alman Bilim ve Sanat İnsanlarının İzleri: Prof. Dr. Albert Eckstein (Yaşamı ve Anadolu İzlenimleri), Konferans ve Sergi, 8-18 Ekim 2019, Çankaya Belediyesi Çağdaş Sanatlar Merkezi, Boyut Tanıtım ve Matbaacılık, Ankara, 2019, s. 51-52.
• BAECHER, Stefan; “Merkez Hıfzıssıhha Müessesesinin İmmünbioloji Şubesi”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, cilt: 1, no: 1 (Ankara, 1938), s. 57-86.
• BERKE, Zühdi; “1950-51 İnfluenza Epidemisi Münasebetiyle İnfluenza Salgınlarına ve Virüsü Üzerine Umumi Bir Bakış Dünya İnfluenza Teşkilatı”, Türk İjiyen ve Tecrübi Biyoloji Dergisi, Cilt. 11, sayı.2 (1951), s. 146-159, 196.
• BULUT, Vedat; “Tarihsel süreçte Türkiye’de aşı üretimi”, Hekim Sözü (Ocak-Şubat 2021), s. 12-14. https://www.istabip.org.tr/site_icerik/2021/subat/hekimsozu/dosya1.pdf (Erişim. 23 Nisan 2024).
• Büyük Millet Meclisi İcra Vekillerinin Suret-i İntihabına Dair Kanun”, Ceride-i Resmiye, no. 1, sayı. 1 (7 Şubat 1337/1921), s. 6-7.
• “Cholera Vaccine for China Arriving”, The North-China herald and Supreme Court & Cunsular gazette, 6.08.1938.
• Cumhuriyet Halk Partisi On Beşinci Yıl Kitabı. [1938].
• “Çinde Kolera Salgını Var. Hükümetimiz Bir Milyon Santimetre Mikâbı Aşı Göndererek Yardım Etti”, Tan, 16 Birinci Kanun [Aralık] 1938, s. 3.
• DANYER, Erdem; YILDIRIM, Özcan, YARALI, Cevdet; “Etlik Veteriner Kontrol Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Kuruluşu ve Üretim Tarihçesi”, https://vetkontrol.tarimorman.gov.tr/merkez/Menu/13/Enstitu-Ve-Asi-Uretim-Tarihcesi (Erişim 14 Kasım 2024).
• Doktorların müjdesi: Tifo salgını nihayet tevakkuf devresine girdi”, Son Posta, 29 Haziran 1937, s. 1 ve 11. ERTEM, Barış; “İstanbul Sağmalcılar Kolera Salgını (1970)”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 2020 Special issue, pp.647-660.
• ERZİN, Niyazi, BALKAN, Orhan Hulusi; “1947 Mısır kolera epidemisi ve yurdumuzda buna karşı alınan tedbirler”, Türk İjiyen ve Tecrübi Biyoloji Dergisi, cilt. 8, sayı.1 (Ankara, 1948), s.37-51.
• ERZİN Niyazi, BALKAN, Orhan Hulusi; “Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Faaliyeti Hakkında (1933-1948)”, Türk İjiyen ve Tecrübi Biyoloji Dergisi, cilt. 9, sayı.1 (Ankara, 1949), s.8-38.
• ERZİN, Niyazi, PAYZIN, Sabahattin; “Akçakale Vebası”, Türk İjiyen ve Tecrübi Biyoloji Dergisi, cilt.7, sayı. 3 (Ankara, 1947), s. 31-46.
• GOTSCHLICH, Emil; “Ankara’da T.C. Merkez Hıfzıssıhha Müessesesinin Vazifeleri”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, cilt: 1, no: 1 (Ankara, 1938), s. 9-10.
• Hıfzıssıhha Albümü. 77 Yıllık Başarının Öyküsü. Haz. Turan Aslan. Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi, [Ankara, 1995], s.12.
• https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/19.5.1.pdf (Erişim, 14 Mayıs 2024).
• İLGEZDİ, Abdullah; Atatürk’ün Halkçılık Anlayışının Türkiye’nin Çağdaşlaşmasındaki Rolü ve Önemi”, Muğla Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, sayı.8 (Bahar 2002). https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/217185 (Erişim. 16 Haziran 2024).
• KARAGÜL, Mustafa Sencer; “Pendik Veteriner Kontrol Enstitüsü ve 115 Yıllık Tarihi”, https://vetkontrol.tarimorman.gov.tr/pendik/Sayfalar/Detay.aspx?SayfaId=45 (Erişim. 14 Kasım 2024).
• KARDEŞ, Abdülaziz; “Cumhuriyet Döneminde Çiçek Salgınları ve Alınan Önlemler”, The Journal of Academia Social Science Studies, yıl.13, sayı. 82(2020), s. 309-32.
• “Kolera salgını Mısırda genişliyor. Mısır Sağlık Bakanı durumun çok vahim olduğunu söyledi. Hastalık İskenderiye’de de baş gösterdi Türkiye Mısır’a 1 ton aşı gönderdi”, Akşam, 16 Ekim 1947, s. 1.
• “Merhum Niyazi Erzin’in biyografisi”. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, cilt. 41, sayı.1 (Ankara, 1984), s. 14-16.
• “Mısır’da kolera”, Akşam, 30 Ekim 1947, s.1.
• MUSTAFA, Şerefeddin; “Müdürü Bulunduğum Zamanda İstanbul Telkihhanesinin Kapanışına Kadar Metot ve Çalışmalarımıza ve Müessesenin Ankara’ya Nakline Dair”, Ed. A. Süheyl Ünver. Türkiyede Çiçek Aşısı ve Tarihi. İstanbul 1948, s.190-200, 202.
• ÖZLÜARDA, Elvan, DURURSU, Zeki, ARI, Azmi; “Memleketimizde 1962 Yılında Yapılan Çiçeğe Karşı Kitle Aşılaması ve Elde Edilen Sonuçlar”, Hijyen ve Tecrübi Biyoloji Dergisi, cilt. 22, sayı.2-3 (Ankara, 1963), s. 179-201.
• PEKER ÖZKAN, Ayşe, ŞAHİNÖZ, Saime, GÖL, Hüseyin, TAYLAN ÖZKAN, Ayşegül, ERTEK, Mustafa. “Dünden Bugüne Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, 68 yıllık Maraton”, Sağlık Bilimleri Süreli Yayıncılık, 2006, 123-131.
• PULEWKA, Paul; “Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Farmakoloji Şubesi”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, Yıl: 1938, cilt: 1, no: 1 (Ankara, 1938), s. 87-106.
• “Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Yönetmeliği”, Resmi Gazete, sayı. 17843, 19 Ekim 1982, s. 4-5. Resmî Gazete, Sayı. 3023, 8 Haziran 1935, s. 5309.
• Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl. Haz. S.S.Y.B. Sağlık Propaganda ve Tıbbi İstatistik Genel Müdürlüğü, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1973.
• “Sıhhat Mahallesi. Bugünkü Hıfzıssıhha Enstitüsünün civarında yeni sıhhat müesseseleri yapılacaktır”, Hâkimiyet-i Milliye, 15 Mayıs 1929, s.1.
• ŞELLER [Eduard Scheller]. “Merkez Hıfzıssıhha Müesesesi Kimyevî Tahlilât Şubesinin Techizatı, Mesaisi ve Başardığı İşler”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, cilt: 1, no: 1(Ankara, 1938), s. 26-36.
• ŞEN, Burcu; “Türkiye’nin yerli aşı üretim üssü için geri sayım”, Sabah, 26.6.2024. https://www.sabah.com.tr/gundem/2024/06/20/turkiyenin-yerli-asi-uretim-ussu-icin-geri-sayim (Erişim. 14 Kasım 2024).
• “Tifo mücadelesi yeni ve daha şümullü tedbirlerle şiddetleniyor”, Tan, 23 Temmuz 1937, s. 1.
• Tifo münasebetile yeni tedbirler alınıyor”, Akşam, 27 Temmuz 1937, s. 1 ve 4.; “Endişeye mahal yok! Sıhhat Umum Müdürü tifo için teminat veriyor”, Cumhuriyet, 27 Temmuz 1937, s. 1 ve 10.
• TOKGÖZ, Server Kâmil. “Ankara Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi”, Türk Hıfzıssıhha ve Tecrübî Biyoloji Mecmuası, cilt: 1, no: 1(Ankara, 1938), s. 20-21.
• TOKGÖZ, Server Kâmil; “Prof. Dr. Refik Saydam,1881-1942”, Türk İjiyen ve Tecrübi Biyoloji Araştırma Dergisi, Cilt. 3, sayı.1 (Ankara, 1943), s. 5-11.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Dönem III, Toplantı 73, cilt IV, 10 Mayıs 1928, s. 31.
• “Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzıssıhha Müessesesinin Adının Değiştirilmesi Hakkında Kanun”, Resmî Gazete, sayı:5 184, 10 Ağustos 1942, s. 3504.
• “Türkiye Cumhuriyeti Merkez Hıfzıssıhha Müessesesi Teşkiline Dair Kanun”, Resmî Gazete, sayı. 4703, 4 Kânunusani [Ocak]1941, s. 266-267.
• “Türkiye’de Aşının Tarihçesi”, https://covid19asi.saglik.gov.tr/TR-77801/turkiyede-asinin-tarihcesi.html. (Erişim. 16 Haziran 2024).
• UNAT, Ekrem Kadri; Osmanlı İmparatorluğunda Bakteriyoloji ve Viroloji. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Rektörlük no. 1568, Dekanlık no.4. İstanbul 1970, s. 17-30.
• UNAT, Ekrem Kadri; “Türkiye Cumhuriyetinde Atatürk Döneminde Bulaşıcı Hastalıklarla Savaş”, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Dergisi, cilt: 12, sayı:1(Ocak 1981), s. 388.
• VOLZ, A. ve SUTTER, G.; “Modified Vaccinia Virus Ankara : History, Value in Basic Research, and Current Perspectives for Vaccine Development”, Advances in Virus Research, 97(2017), pp. 187-243. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28057259/. (Erişim. 24 Mart 2024).
• “WHO grants spprovel for use of Bavarian Nordic’s mpox vaccine in adolescents”, https://extranet.who.int/prequal/news/who-grants-approval-use-bavarian-nordics-mpox-vaccine-adolescents (Erişim. 29 Ekim 2024).
• “WHO prequalifies the first vaccine against mpox”, https://www.who.int/news/item/13-09-2024-who-prequalifies-the-first-vaccine-against-mpox (Erişim, 29 Ekim 2024).
• YILDIRIM, Nuran; “Bakteriyolojihane-i Şahane’de Veteriner Bakteriyoloji 1893-1902”, I. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu Bildirileri, Ed. Abdullah Özen, Elazığ 2006, s. 140, 171-184.
• YILDIRIM, Nuran; “Osmanlı Devleti’nde kolera aşısı”, Mostar, sayı. 58 (Aralık 2009), s. 48-51.
• YILDIRIM, Nuran; “Sağlık Teşkilatı”, İstanbul’un Sağlık Tarihi. İstanbul Üniversitesi İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Projesi No. 55-10. İstanbul: Ajansfa, 2010. s. 19-38.
• YILDIRIM, Nuran; “Türkiye’de Çiçek Aşısı Üretimi”, Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, Cilt.80, no. 3 (2023), s. 387-406.
• YILDIRIM, Nuran; “Yurdumuzda difteri serumu üretimi”, Doktor, sayı: 5 (Kasım-Aralık 2001), s. 28-29.