DEVLETİN YÜKÜMLÜLÜKLERİNE, SORUMLULUĞUNA VE YARGICIN YETKİLERİNE YAKLAŞIMDA DÖNÜŞTÜRÜCÜ ETKİLERİ BAKIMINDAN SİSTEMİK İKLİM DAVALARI

Yıl 2022, Cilt: 19 Sayı: 2, 343 - 428, 02.10.2022

Bige Açımuz

Öz

Devletin küresel ısınmanın sınırlandırılmasına yönelik düzenlemelerinin ve yürüttüğü faaliyetlerin iklim değişikliğiyle mücadele yükümlülüğüne uygunluğunun denetlendiği sistemik iklim davaları, özellikle Paris Anlaşması’nın imzalanmasından bu yana artış göstermektedir. Devleti harekete geçirmek amacıyla açılan bu davalar, maddi hukukun ve yargıcın yetkilerinin sınırlarını zorlamakta, iklim değişikliğinin zaman ve mekân boyutu nedeniyle farklı yaklaşımların geliştirilmesini gerekli kılmaktadır. Ulusal mahkemeler, taleplere kısmen de olsa yanıt verebilmek amacıyla yeni kavramlar geliştirmekte, kuralları yeniden yorumlamakta, yetkilerini etkili bir yargısal denetimi hedefleyerek kullanmaktadırlar. Bu çalışmada, Avrupa ülkelerinde verilen önemli kararların çözümlemelerinden yola çıkılarak, Türkiye’de olası bir iklim davası ile devletin iklim değişikliğinin sınırlanması konusunda harekete geçmeye zorlanıp zorlanamayacağı sorgulanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İklim Davası, İklim Değişikliği, Paris Anlaşması, Urgenda Kararı, Müdahale Benzeri Ön Etki, İptal Davası, İdarenin Sorumluluğu, Yargısal Emir

SYSTEMIC CLIMATE LITIGATION FOR ITS TRANSFORMATIVE EFFECTS ON THE APPROACH TO THE DUTIES AND LIABILITIES OF THE STATE AND THE POWERS OF THE JUDGE

Öz

Systemic climate cases, in which the compliance of State’s regulations and activities on limiting global warming with the obligation to combat climate change are reviewed, have been increasing especially since the signing of Paris Agreement. The lawsuits filed with the aim of mobilizing the State, push the limits of material law and the powers of the judge, and require different approaches due to temporal and spatial dimensions of climate change. In order to respond to the claims, albeit partially, national courts develop new concepts, reinterpret existing rules and use their powers with the aim of an effective judicial review. This study questions whether the State can be forced to take action to limit climate change via a potential systemic climate lawsuit in Turkey, on the bases of the analysis of important rulings in European countries.

Anahtar Kelimeler

Climate Litigation, Climate Change, Paris Agreement, Urgenda Judgment, Advanced Interference-Like Effect, Action for Annulment, Liability of the Administration, Injunction

Kaynakça

• AGUILA Yann, “Petite typologie des actions climatiques contre l’État”, AJDA 2019, s. 1853.
• AKYILMAZ Bahtiyar/ SEZGİNER Murat/ KAYA Cemil, Türk İdari Yargılama Hukuku, 6. Bası, Savaş Yayınevi, Ankara 2021, 861 s.
• ALICA Süheyla, “Çevre Denetiminde İdarenin Sorumluluğu”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(4) 2011, ss. 87-119.
• AŞICI Ahmet Atıl, Avrupa Birliği’nin Sınırda Karbon Uyarlaması Mekanizması ve Türkiye Ekonomisi, IPM- Mercator Politika Notu, Ocak 2021, https://ipc.sabanciuniv.edu/Content/Images/CKeditorImages/20210106-00011055.pdf (Erişim tarihi: 2.2.2022).
• ATALAY Serde (çev.), “Urgenda İklim Değişikliği Davası İstinaf Kararının Çevirisi”, in GOSSERIES Alex/ KADAYIFÇI Refia / ATALAY Serde, Urgenda İklim Değişikliği Davası, Ekoloji Kolektifi, 2019, ss. 11-36. http://iklimadaleti.org/wp-content/uploads/2019/03/Urgenda-2.pdf (Erişim tarihi: 10.11.2021)
• ATAPATTU Sumudu, “The Paris Agreement and human rights: is sustainable development the 'new human right'?”, Journal of Human Rights and the Environment, 9(1), 2018, ss. 68-88.
• ATAY Ender Ethem, “İptal Davasının Nitelikleri ve İptal Kararının Uygulanması”, in Danıştay ve İdari yargı Günü 139. Yıl Sempozyumu, Danıştay Matbaası, Ankara 2008, ss. 13-96. (İptal)
• ATAY Ender Ethem, İdare Hukuku, Turhan Kitabevi, 6. Bası, Ankara 2018, 718 s. (İdare Hukuku)
• AYANOĞLU Taner, “Yargısal Korunma İşlevi Bakımından Tam Yargı Davasının Niteliği”, in Danıştay ve İdari Yargı Günü 135. Yıl Sempozyumu, Danıştay Matbaası, Ankara 2004, ss. 63-71.
• BACKES Chris/ VAN DER VEEN Gerrit, “Urgenda: the Final Judgment of the Dutch Supreme Court”, Journal for European Environmental & Planning Law, 17 2020, ss. 307-321.
• BRIMO Sara, “Les potentialités du contentieux de la carence administrative en matière de santé et d’environnement”, AJDA 2021, s. 1256.
• BROWN WEISS Edith, “Intergenerational Equity in International Law”, in Proceedings of the ASIL Annual Meeting v81, 1987, ss. 126-133.
• BÜLBÜL Erdoğan, İdari İşlemlerin Yürürlükten Kaldırılması, Beta, İstanbul 2010, 138 s.
• CANDAN Turgut, Açıklamalı İdari Yargılama Usulü Kanunu, 8. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2020, 1416 s.
• CHAPUS René, Droit du contentieux administratif, 13. Bası, Montchrestien, Paris 2008, 1540 s.
• COURNIL Christel, “Les prémisses de révolutions juridiques? Récents contentieux climatiques européens”, RFDA 2021, s. 957.
• CROTTET Brice, “Le Conseil Constitutionnel et l’obligation de vigilance environnementale”, RFDC, 90(2) 2012, ss. 239-267.
• ÇAĞLAYAN Ramazan, İdari Yargılama Hukuku, 11. Bası, Seçkin, Ankara 2019, 880 s.
• ÇAKIRCA Seda İrem, “Çevreyi Kirletenin Hukuki Sorumluluğu”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 47 2012, ss.59-94.
• DE BOULOIS Xavier Dupré, “Jurisprudence administrative et Convention européenne des droits de l’homme”, RFDA 2021, s. 739.
• DUEZ Paul, La responsabilité de la puissance publique (en dehors du contrat), Dalloz, Paris 1938, 342 s.
• DURAN Lütfi, Türkiye İdaresinin Sorumluluğu: Sorumluluğun Temeli ve Sebepleri, Sorumluluğa Yol Açan Olgular, TODAİE Yayınları, Ankara 1974, 101 s.
• EKARDT Felix, “Climate Revolution with Weaknesses”, VerfBlog, 8.5.2021, https://verfassungsblog.de/climate-revolution-with-weaknesses/, (Erişim tarihi: 21.3.2022)
• FORT-BESNARD Amélie, “Conclusions sous TA Paris, Associations Oxfam France, Notre Affaire À Tous, la Fondation pour la Nature et l’Homme et Greenpeace France”, https://notreaffaireatous.org/wp-content/uploads/2021/03/Concl-AFB-AdS.pdf (Erişim tarihi: 15.4.2022)
• FRIER Pierre-Laurent/ PETIT Jacques, Précis de droit administratif, 6. Bası, Montchrestien, Paris 2010, 568 s.
• GAILLET Aurore/ GRIMM Dieter, “La décision Climat de Karlsruhe. Penser les droits fondamentaux sur le long terme: une réponse contentieuse à l’urgence climatique?” AJDA 2022, s. 166.
• GÖKALP ALICA Süheyla Suzan , “İklim Davaları” in İklim Mücadelesinde Ekonomik, Sosyal ve Ekolojik Adalet, İklim Değişikliği Alanında Ortak Çabaların Desteklenmesi Projesi (iklimİN), İklim Değişikliği Eğitim Modülleri Serisi: 16, https://www.iklimin.org/wp-content/uploads/egitimler/seri_16.pdf (Erişim tarihi: 14.4.2022)
• GÖZLER Kemal, İdare Hukuku, C. II, 3. Bası, Ekin Yayınevi, Bursa 2019, 1664 s.
• GÜNEŞ Ahmet, “Alman Çevre Hukukunun Anayasal Çerçevesi”, AÜHFD, 58(4) 2009, ss. 777-824.
• GÜNEŞ Ahmet, Çevre Hukukunda İhtiyat İlkesi, Bilge Yayınevi, İstanbul 2012, 264 s.
• HOYNCK Stéphane, “Conclusions sous CE, 19.11.2020, Commune de Grande-Synthe”, https://www.conseil-etat.fr/fr/arianeweb/CRP/conclusion/2020-11-19/427301?download_pdf. (Erişim tarihi: 25.11.2021)
• İNELİ CİĞER Meltem, İklim Değişikliği ile Mücadelede Devletlerin Farklılaştırılmış Sorumlulukları ve Uluslararası Hukukta Ortak Fakat Farklılaştırılmış Sorumluluklar İlkesi, Yetkin Yayınları, Ankara 2022, 185 s.
• KABOĞLU İbrahim/ YANCI ÖZALP Nihan, Çevre Hakkı, 4. Bası, Tekin Yayınevi, İstanbul 2021, 328 s.
• KABOĞLU İbrahim, “Anayasa’nın Ekosistem Açısından Okunması”, Anayasa Hukuku Dergisi, 10(20) 2021, ss. XI-XXII.
• KAPLAN Gürsel, İdari Yargılama Hukuku, 4. Bası, Ekin Yayınevi, Bursa 2019, 602 s.
• KARAHANOĞULLARI Onur, İdari yargı. İdarenin Hukuka Zorlanması (Yargı Kararlarına Dayalı Bir İnceleme), Turhan Kitabevi, Ankara 2019, 874 s.
• KAYA Cemil, İdarenin Takdir Yetkisi ve Yargısal Denetimi, 3. Bası, On İki Levha, İstanbul 2021, 258 s.
• KÖYBAŞI Serkan, “Ekolojik Krize Karşı Yeşil Anayasa”, Politika notu, İstanbul Politika Araştırmaları Enstitüsü, 5 Nisan 2021, https://d4b693e1-c592-4336-bc6a-36c134d6fb5e.filesusr.com/ugd/c80586_dc99d5204b82443ea857d1d513673f3e.pdf.
• LAVRYSEN Luc, “Belgian Report. Climate Change and Adjudication”, EU Forum of Judges for the Environment, 22 and 23 September 2017, https://biblio.ugent.be/publication/8532413/file/8532415 (Erişim tarihi: 15.6.2022)
• LEITJEN Ingrid, “The Dutch Climate Case Judgment: Human Rights Potential and Constitutional Unease”, VerfBlog, 19.10.2018, https://verfassungsblog.de/the-dutch-climate-case-judgment-human-rights-potential-and-constitutional-unease/. (Erişim tarihi: 15.1.2022)
• LEITJEN Ingrid, “Human rights v. Insufficient climate action: The Urgenda case”, Netherlands Quarterly of Human Rights, 37(2) 2019, ss. 112-118. (Urgenda)
• LOTH Marc A, “The Civil Court as Risk Regulator: The Issue of Its Legitimacy”, European Journal of Risk Regulation, 9 2018, ss. 66–78.
• MAY James R./ DALY Erin, Global Environmental Constitutionalism, Cambridge University Press, Cambridge 2015, 414 s.
• MAYER Benoît, International Law Obligations Arising in relation to Nationally Determined Contributions”, Transnational Environmental Law, 7(2) 2018, ss. 251-275.
• MINNEROP Petra, “The ‘Advance Interference-Like Effect’ of Climate Targets: Fundamental Rights, Intergenerational Equity and the German Federal Constitutional Court”, Journal of Environmental Law, 34(1) 2021, ss.134-161.
• OCAK Kasım, Çevrenin Korunmasına Yönelik Kolluk Faaliyetlerinden Dolayı İdarenin Sorumluluğu, Seçkin, Ankara 2019, 176 s.
• ONAR Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları, C. III, 3. Bası, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1966, (-1441) 2152 s.
• ÖZKAYA ÖZLÜER Ilgın, “Paris Anlaşması Sonrasında “ÇED Kapsam Dışı Değerlendirme” Kararları ve Çevresel Kolluk Faaliyetlerinin İklim Hukuku Açısından Niteliği”, AÜHFD, 71(1) 2022, ss. 515-542.
• ÖZLÜER Fevzi, YILDIRIM Hülya, Erdem Cömert Uygar, Türkiye’de İklim Koruma Davaları ve Hukuki Durum, Ekoloji Kolektifi, 1. Bası, İstanbul, 2017, https://secureservercdn.net/160.153.138.71/nm7.e04.myftpupload.com/wp-content/uploads/2017/11/T%C3%BCrkiye-%C4%B0klim-Koruma-Davalar%C4%B1-ve-Hukuki-Durum-Raporu.pdf. (Erişim tarihi: 3.11.2021)
• ÖZTÜRK K. Burak, “Fransa ve Türkiye’de Uluslararası Koruma Statüsü Değerlendirme İşlemlerinin Yargısal Denetimi”, Ankara Barosu Dergisi, 77 2019, ss. 95-117.
• PEETERS Marjan, “Case Note. Urgenda Foundation and 886 Individuals v. The State of the Netherlands: The Dilemma of More Ambitious Greenhouse Gas Reduction Action by EU Member States”, Review of European Community and International Environmental Law, 25(1) 2016, ss.123-129.
• PERRIN Alix, “Au-delà du cadre législatif initial : le pouvoir d'injonction en dehors de la loi du 8 février 1995”, RFDA 2015, s. 643.
• RENDERS David, Droit administratif général, 3. Bası, Larcier, Bruxelles 2019, 692 s.
• SAIGER Anna-Julia, “The Constitution Speaks in the Future Tense: On the Constitutional Complaints Against the Federal Climate Change Act”, VerfBlog, 29.4.2021, https://verfassungsblog.de/the-constitution-speaks-in-the-futuretense/ (Erişim tarihi: 15.2.2022)
• SEMİZ Yasemin, “Anayasa Mahkemesi’nin Çevre Hakkı Perspektifi”, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 4(2) 2014, ss. 9–46.
• SETZER Joanna/ HIGHAM Catherine, Global Trends in Climate Change Litigation: 2021 snapshot, Policy Report, Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment and Centre for Climate Change Economics and Policy, London School of Economics and Political Science, London 2021, 45 s. https://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/wp-content/uploads/2021/07/Global-trends-in-climate-change-litigation_2021-snapshot.pdf (Erişim tarihi: 17.12.2021).
• ŞAHİN CEYLAN Şule, “Gelecek Nesillerin Haklarına Gewirth Formülü: Bireyden Topluma Doğru”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 72(1) 2014, ss. 293-310.
• ŞAHİN Ümit (ed.), TÜRKİYE’NİN KARBONSUZLAŞMA YOL HARİTASI: 2050’DE NET SIFIR, İstanbul Politikalar Merkezi, 2022 , 125 s. https://ipc.sabanciuniv.edu/Content/Images/CKeditorImages/20220220-22025433.pdf. (Erişim tarihi: 5.5.2022).
• ŞAHİN Ümit, “Türkiye’nin İklim Hedefi Ne Olmalı? (2) – Resmi INDC’nin Değerlendirilmesi”, Yeşil Gazete, 19.10.2015, https://yesilgazete.org/turkiyenin-iklim-hedefi-ne-olmali-2-resmi-indcnin-degerlendirilmesi/ (Erişim tarihi: 8.5.2022).
• TABAU Anne-Sophie, “Les circulations entre l’accord de Paris et les contentieux climatiques nationaux : quel contrôle de l’action climatique des pouvoirs publics d’un point de vue global?”, RJE, n° spécial 2017, ss. 229-244.
• TABAU Anne-Sophie/ COURNIL Christel, “Nouvelles perspectives pour la justice climatique. Cour du District de La Haye, 24 juin 2015, Fondation Urgenda contre Pays-Bas”, RJE, 40(4) 2015, ss. 672-693.
• TORRE-SCHAUB Marta (dir.), Les dynamiques du contentieux climatique: usages et mobilisations du droit pour la cause climatique, Mission de recherche Droit & Justice, 2019, 243 s. http://www.gip-recherche-justice.fr/wp-content/uploads/2020/01/17.05-RF-contentieux-climatiques.pdf (erişim tarihi: 15.12.2021) (Dynamiques)
• TORRE-SCHAUB Marta, “Les procès climatiques à l’étranger”, RFDA 2019, s. 660. (Procès)
• TORRE-SCHAUB Marta, “Le contentieux climatique: du passé vers l’avenir”, RFDA 2022, s. 75.
• TURGUT Nükhet, “İhtiyat İlkesi”, AÜHFD, 45(1) 1996, ss. 67-102.
• TURGUT Nükhet, Çevre Politikası ve Hukuku, 2. Bası, İmaj Yayıncılık, Ankara 2012, 399 s. (Çevre Hukuku)
• TÜİK, Sera Gazı Emisyon istatistikleri 1990-2020 Haber Bülteni, 30 Mart 2022. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Greenhouse-Gas-Emissions-Statistics-1990-2020-45862 (Erişim tarihi: 2.5.2022)
• TÜRKOĞLU ÜSTÜN Kamile, “Yeni Bir Dönemin Başlangıcı: Avrupa Yeşil Mutabakatı ve Türk Çevre Hukuku ve Politikalarına Etkileri”, Memleket Siyaset Yönetim, 16(36) 2021, ss. 329-366. (Yeşil Mutabakat)
• TÜRKOĞLU ÜSTÜN Kamile, “Anayasa Mahkemesi’nin Bireysel Başvuru Kararlarında Çevre Hakkına Yaklaşımı”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 29(3) 2021, ss. 2545-2593. (Çevre Hakkı)
• ULER Yıldırım, İdari Yargıda Yargı Kararlarının Sonuçları, Sevinç Matbaası, Ankara 1970, 157 s.
• ULUSOY Ali D., Yeni Türk İdare Hukuku, 4. Bası, Yetkin Yayınları, Ankara 2021, 844 s. (İdare Hukuku)
• ULUSOY Ali D., “Çevre Kirlenmesinin Oluşmasından Sonraki Aşamada Medeni Hukuk, Ceza Hukuku ve İdare Hukuku Çözümlerine Genel Bir Bakış”, AÜHFD, 43(1-4) 1993, ss. 125-142.
• VAN LANG Agathe, “L’hypothèse d’une action en responsabilité contre l’État”, RFDA 2019, s. 652.
• VAN LANG Agathe/ PERRIN Alix/ DEFFAIRI Meryem, “Le contentieux climatique devant le juge administratif”, RFDA 2021, s. 747.
• VERPEAUX Michel, “La lutte contre le déreglement climatique devant le juge constitutionnel. Les espoirs déçus”, AJDA 2021, s. 2526.
• VIEIRA Julien, “L’émergence de l’activisme climatique et l’accès au juge”, RFDA 2019, s. 636.
• WEGENER Bernhard W., “Urgenda- World Rescue by Court Order? The “Climate Justice”- Movement Tests the Limits of Legal Protection”, Journal for European Environmental & Planning Law 16(3) 2019, ss. 125-147.
• YALÇIN Enes, İdare Hukukunda Eksik Kapsamlı Düzenlemelerin Yargısal Denetimi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015, 157 s.
• YAŞAR Hasan Nuri, İdari Yargı Kararlarının Etkinleştirilmesi Arayışında İdari Yargı İdari Yargıç Yargısal Emir, On İki Levha, 2. Bası, İstanbul 2013, 225 s.
• YEŞİLYURT Nazile İrem, “Danıştay Kararlarında Uluslararası Antlaşmaların Normatif Değeri”, İnsan Hakları Yıllığı, 32 2014, ss. 1-29.
• YILDIRIM Turan/ FİŞ ÜSTÜN Gül, Açıklamalı- Notlu İdari Yargılama Usulü Kanunu, On İki Levha, İstanbul 2020, 784 s.
• YURTCANLI DUYMAZ Seda, “Bir İnsan Hakları Sorunu Olarak İklim Değişikliği”, Anayasa Hukuku Dergisi, 8(16) 2019, ss. 491-545.