1929-1938 YILLARI ARASINDA TÜRKİYE’DE YABANCI SERMAYE

Yıl 2020, Cilt: 4, 37 - 68, 17.07.2020

Emir Bostancı

Öz

Yabancı sermayenin Türkiye’deki geçmişi Osmanlı Devleti Dönemi’ne kadar dayanmaktadır. Her ne kadar Kapitülasyonlar, 1838 Baltalimanı anlaşmasının yol açtığı gümrük tarifeleri gibi nedenlerden dolayı Osmanlı Devleti yabancı sermaye ve yatırımlara uzak olmasa da, doğrudan yabancı sermaye girdisi, gerçek manada 19. Yy’ın ortalarında başlamıştır. Osmanlı Dönemi’nde ekonomiyi zararlı ve bağımlı hale getiren bu sermayelerden, Cumhuriyet Dönemi’nde kurtulmaya çalışılmıştır. Lozan Antlaşması’na göre 1929 yılına kadar gümrüklerde istediği muameleyi yapamayan Türkiye, yine söz konusu yıla kadar liberal ekonomik politikasından uzaklaşmayı başaramamıştır. Fakat 1929 yılından itibaren devletçilik resmi olarak kabul edilmese de korumacı bir politikası izlenmeye başlanmış, birçok yabancı şirket millileştirilmiş ve yerli sermaye ile üretime önem verilmiştir. Bunun yanı sıra söz konusu dönem boyunca yabancı sermaye yatırımları azalsa da bitmemiş, hatta bazı yıllar önceki yıllara göre yükseliş göstermiştir. Geneli itibari ile her ne kadar devletçi politika uygulansa da yabancı şirketler ve kişilere sanayi, tarım ve maden sektörlerinde imtiyazlar verilmeye devam edilmiştir. Dönemin yabancı sermayeye destekçilerinin düşüncelerinde de görüleceği üzere bu imtiyazlar Osmanlı Dönemi’nde verilenlerden farklıdır. Bu imtiyazlar verilirken ana kıstas ülke ekonomisine zarar verici ve bağımlı hale getirici değil, yararlı olmalarıdır. Böylece ele alınan 1929-1938 yılları arası dönemde bu şartlarda Türkiye’de birçok yabancı sermaye yatırımı meydana gelmiştir. Bu çalışmanın konusu da bu yatırımlar olmuştur. Örneklerle bu dönemdeki yabancı sermaye incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Devletçilik, Yabancı Sermaye, , imtiyaz, , Osmanlı Bankası, Lozan Antlaşması

Kaynakça

• I. Arşiv Belgeleri
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) HR. HMŞ. İŞO. Dosya No: 71, Gömlek No: 2 A.}, DVN. MKL. Dosya No: 3, Gömlek No: 2 ______________. Dosya No: 8, Gömlek No: 1
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) Fon: 30.18.1.2. Kutu: 1, Gömlek: 8, Sıra: 2 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 6, Gömlek: 56, Sıra: 12 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 8, Gömlek: 1, Sıra: 6 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 10, Gömlek: 22, Sıra: 18 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 11, Gömlek: 39, Sıra: 17 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 12, Gömlek: 49, Sıra: 06 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 12, Gömlek: 50, Sıra: 17 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 13, Gömlek: 51, Sıra: 14 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 17, Gömlek: 03, Sıra: 6 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 18, Gömlek: 12, Sıra: 7 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 19, Gömlek: 30, Sıra: 12 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 23, Gömlek: 66, Sıra: 14 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 34, Gömlek: 16, Sıra: 12 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 45, Gömlek: 37, Sıra: 12 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 50, Gömlek: 86, Sıra: 15 Fon: 30.18.1. 2. Kutu: 54, Gömlek: 37, Sıra: 5 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 54, Gömlek: 40, Sıra: 6 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 58, Gömlek: 78, Sıra: 18 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 65, Gömlek: 44, Sıra: 1 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 67, Gömlek: 62, Sıra: 1 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 70, Gömlek: 98, Sıra: 17 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 72, Gömlek: 17, Sıra: 20 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 82. Gömlek: 11. Sıra: 18 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 83, Gömlek: 45, Sıra: 1 Fon: 30.18.1.2, Kutu: 83, Gömlek: 51, Sıra: 10 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 84, Gömlek: 84, Sıra: 1 Fon: 30.10.0.0. Kutu: 152, Gömlek: 76, Sıra: 32 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 201, Gömlek: 10, Sıra: 34 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 202, Gömlek: 16, Sıra: 4 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 202, Gömlek: 16, Sıra: 31 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 202, Gömlek: 20, Sıra: 1 Fon: 30.18.1.2. Kutu:.203, Gömlek: 22, Sıra: 15 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 204, Gömlek: 32, Sıra: 11 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 205, Gömlek: 50, Sıra: 2 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 205, Gömlek: 50, Sıra: 3 Fon: 30.18.1.2. Kutu: 206, Gömlek: 54, Sıra: 11
• II. Düstur Düstur, 3. Tertip, C. 16
• III. Zabıt Cerideleri T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Devre 3, Cilt 7, İçtima 2, 28 Ocak 1929 _____________________, Devre 4, Cilt 13, İçtima 2, 27 Mart 1933 _____________________, Devre 4, Cilt 15, İçtima 2, 15 Mayıs 1933 _____________________, Devre 5, Cilt 18, İçtima 2, 24 Mayıs 1937 _____________________, Devre 5, Cilt 26, İçtima 3, 29 Haziran 1938
• IV. Resmi Gazete Resmi Gazete, 12.01.1929 ____________, 27.05.1933 ____________, 04.06.1934 ____________, 01.01.1935 ____________, 06.06.1935 ____________, 17.06.1936 ____________, 20.06.1936 ____________, 06.05.1937 ____________, 30.04.1937 ____________, 02.05.1938 ____________, 09.07.1938 ____________, 19.04.1938 ____________, 10.06.1929 ____________, 30.06.1930 ____________, 31.05.1943 ____________, 30.06.1930 ____________, 14.02.1929 ____________, 24.06.1933 ____________, 22.06.1935
• V. Gazeteler Cumhuriyet Milliyet Hakimiyet-i Milliye Akşam
• VI. Kitaplar, Makaleler ve Tezler Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. I, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2006 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C. II, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2006 Berend, Ivan T.: 20. Yüzyılda Avrupa İktisat Tarihi, Çev. Serpil Çağlayan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011 Boratav, Korkut: Türkiye İktisat Tarihi (1908-1985), Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1989 Bulut, Semih: Atatürk Dönemi Türkiye-Abd İlişkileri 1923-1938, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara, 2008 Bulutoğlu, Kenan: 100 Soruda Türkiye’de Yabancı Sermaye, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1970 C.H.F. Nizamnamesi ve Programı, TBMM Matbaası, Ankara, 1931 C.H.P. Programı, Ulus Basımevi, Ankara, 1935 Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri, Der. Özer Şahingiray, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1999 Eldem, Ethem: Osmanlı Bankası Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000 Eldem, Vedat: Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatoruluğunun Ekonomisi, TTK Basımevi, Ankara, 1994 Geyikdağı, Necla: Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye, Hil Yayın, İstanbul, 2008 Karpat, Kemal H.: Türk Demokrasi Tarihi, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1967, s. 80-81 Kepenek, Yakup: Türk Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2012 Keyder, Çağlar: Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929), Yurt Yayınları, Ankara, 1982 Kartopu, Saffet: “Düyûn-ı Umumiye İdaresi ve İdareyle İlgili Görüşler” Küresel İktisat ve İşletme Çalışmaları Dergisi, S. 2, Kış 2012, s. 32-40 Koçak, Cemil: Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C. I., İletişim Yayınları, İstanbul, 2018 Kurmuş, Orhan: Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Bilim Yayınları, İstanbul, 1974 Küçük, Cevdet ve Ertüzün, Tevfik: “Düyûn-ı Umumiyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. X, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1994, s. 58-62 Ökçün, A. Gündüz: 1920-1930 yılları arasında kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Ankara Üniversitesi SBF Yayınları, Ankara, 1971 Ökçün, Gündüz: “XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk Azınlık ve Yabancı Payları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Abadan’a Armağan, 1969, 801-895 Pamuk, Şevket: Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi, Yurt Yayınları, Ankara, 1984 _____________:Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014 Parasız, İlker: Türkiye Ekonomisi, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa, 2003 Pektaş, Ümit: Milli Ekonominin Kurulması Sürecinde Atatürk Sonrası Dönem Millileştirme Politikaları, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2009 Quataert, Donald: Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), Yurt Yayınları, Ankara, 1987 Soysal, İsmail: Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birikte Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları (1920-1945), C. I, TTK Yayınları, Ankara, 1983 Sükan, Bige: “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Sermaye Anlayışı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S. 54, Bahar 2014, s. 195-222 Tekeli, İlhan ve İlkin, Selim: 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yayını, Ankara, 1983 Tezel, Yahya: Cumhuriyet Dönemi’nin Iktisadi Tarihi (1923-1950), Yurt Yayınları, Ankara, 1982 Tokgöz, Erdinç: Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi (1914-1999), İmaj Yayıncılık, Ankara, 1999 Toprak, Zafer: İttihat-Terakki ve Cihan Harbi: Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik (1914-1918), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2016 ____________: Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1914), Yurt Yayınları, Ankara, 1982 Türkeş, Mustafa: Kadro Hareketi: Ulusçu Sol Bir Akım, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 1999 Yay, Gülsüm Gürkan: “Atatürk Döneminde Para Politikası (1923-1938)” , Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Cilt 11, Sayı 31, Mayıs 1999, s. 289-319 Yerasimos, Stefanos: Az Gelişmişlik Sürecinde Türkiye, 2- Tanzimattan I. Dünya Savaşı’na, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1975