Kitâb-ı Ma'cûn Adlı Tıp Metninde Geçen Botanik ve Tıp Terimleri

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 4, 303 - 322, 26.12.2019

Aslı Aytaç

https://doi.org/10.34083/akaded.635487

Cited By: 2

Öz

Diğer toplumlarda olduğu
gibi Türk toplumunda da tıp bilimi ile ilgili eserlerin tarihi oldukça eski
zamanlara rastlamaktadır. Orta Asya Türklerinde hastalıkların çeşitli ilaç ve terkiplerle
tedavi edilmeye çalışıldığı bilinmektedir. İslamiyet öncesi tıbbını Uygur
metinlerde görebilmekteyiz. İslamiyet’in kabulünden sonra Türklerin Anadolu’ya
gelip yerleşmesiyle Eski Anadolu Türkçesi ile eserler oluşturulmaya
başlamıştır. Eski Anadolu Türkçesi’nde telif ve tercüme edilen çeşitli
konularda metinlerin önemli bir kısmı da tıp alanında oluşturulan eserlerdir.
Bu eserler yardımıyla halk, günlük hayatında kullanabileceği tıbbî bilgilere
sahip olmaktadır. İslamiyet’ten sonra XIII-XIV. yüzyıllardan itibaren meydana
getirilmeye başlanan Türkçe telif ve tercüme tıp metinleri dönemlerinin diline
işaret etmesi ve özelliklerini ortaya koyması açısından önem taşımaktadır. ¤İlâc-nâme,
cerrâh-nâme gibi isimlerle de anılan bu tür eserler hem halkın hastalıklarla
baş edebilmeleri için gerekli halk hekimliği bilgilerini barındırmakta hem de
kullanılan tıbbî terminolojiyle o dönemin dil özelliklerini ve kelime kadrosunu
saptamada yol gösterici olmaktadır.

Bir dilin sözcük
dağarcığını tam olarak ortaya koyabilmek için edebî metinlerin yanında çeşitli
bilim dallarında meydana getirilmiş metinlerin içeriğinde bulunan terimler ve
kavramlar da büyük yer tutmaktadır. Bu çalışmada, Kastamonu İl Halk
Kütüphanesinde 37 Hk 1297/6 arşiv numarasıyla kayıtlı olan Kitâb-ı Ma¤cûn adlı
yazma eserin yazı çevrimi yapılarak eserde geçen botanik ve tıp terimleri,
anlamlarıyla birlikte ortaya konmaya çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, tıp, ilaç, bitki, botanik, halk hekimliği

Kaynakça

• Altındaş, Ayten (1988). “Divanu Lügati’t-Türk’teki Tıp Terimleri”. Tıp Tarihi Araştırmaları, S.2, İstanbul, 65-73.
• Alkayış, M. Fatih (2007). Türkiye Türkçesinde Bitki Adları. Erciyes Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kayseri.
• Arat, Reşit Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III – İndeks. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• Bayat, Ali Haydar (2016). Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Bayat, Ali Haydar (2007). Kemâliyye. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Bayat, Ali Haydar (2003). Konularına Göre Divanu Lügati’t-Türk’teki Tıbbi Terminoloji, Tıp Tarihi, İzmir: Sade Matbaa.
• Baytop, Turhan (2015). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Bekmez, Hasan (2009). Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (72b-151b) (İnceleme-Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• Bilgin, Arif (2006). “Osmanlı Dönemi’nde İlaç Yapımında Kullanılan Tıbbî Bitkiler”. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yay.
• Canpolat, Mustafa – Zafer Önler (2006). Edviye-i Müfrede, Metin-Sözlük. Ankara: TDK.
• Cavlazoğlu, Ahu (2009). Kitâb-ı Tıbb-ı Latîf (1a-72a) (İnceleme-Metin-Sözlük). Selçuk Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Devellioğlu, Ferit (2000). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dilçin, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Doğan, Ahmet Turan (2015). Kitâb-ı Tıbb-ı Hikmet (İnceleme-Metin-Dizin). Cumhuriyet Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış doktora Tezi), Sivas.
• Doğan, Şaban (2009). “15. Yüzyıla Ait Bir Tıp Terimleri Sözlüğü: Terceme-i Akrabadin’in Istılah Lügati”. Turkish Studies, Volume 4/4 Summer, 250-316.
• Doğuer Erdağı, Binnur (2013). Tuhfe-i Mübârizî (Metin-Sözlük). Ankara: TDK.
• Doğuer Erdağı, Binnur (2001). “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Tıp Kitabı”. Türkbilig, 2001/2, 46-54.
• Gümüşatam, Gürkan (2009). “15. yüzyıl Tıp Kitaplarından Tertib-i Mualece’nin Söz Varlığı, Dil ve Anlatım Özellikleri”. Turkish Studies, Volume 4/8 Fall, 1374-1406.
• Gürlek, Mehmet (2011). “Anadolu’da Yazılmış İlk Türkçe Cerrrahî Yazmalara Bir Örnek: Alâ’im-i Cerrâhîn”. Turkish Studies, Vol. 6/3 Summer, 1423-1434.
• İbn Baytar (2017). Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar. İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yay.
• Kanar, Mehmet (2011). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Say Yay.
• Küçüker, Paki- Yasemin Yıldız (2018). “Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (150b-295a) Bitki Adları Üzerine Bir İnceleme (II)”. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, C.2, S. 1, 109-137. Küçüker, Paki (2010). “Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Vol. 3/11 Spring, 401-415.
• Johnson, Francis (1852). Dictionary Persian, Arabic And English. London.
• Meninski, Franciscus a Mesgnien (2000). Thesaurus Linguarum Orientalium, Turcicae-Arabicae-Persicae. Hzr: Mehmet Ölmez, İstanbul: Simurg.
• Murad, Sibel (2009). Lügat-i Müşkilât-ı Eczâ Derviş Siyâhî Lârendevî (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler). Sakarya Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya.
• Türkmen, Seyfullah (2006). Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri. Kırıkkale Üniversitesi SBE (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Kırıkkale.
• Sertkaya (1997). “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış”. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (4-7 Eylül 1989), 349-359. Ankara: AKM Yay.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut.
• Şahin, Hatice (2007). “Câmi’ü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri”. Turkish Studies, Vol. 2/2 Spring, 570-602.
• Önler, Zafer (2015). “İshak Bin Murad ve “Edviye-i Müfrede” Adlı Eseri”. Türk Tarihinde İz Bırakan Bolulular Çalıştayı. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 21-22 Ağustos 2015, Bolu.
• Önler, Zafer (2006). “Divanu Lügati’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de Tıp Terimleri”. Kebikeç, S. 22, 135-150.
• Önler, Zafer (2004). XIV.-XV. Yüzyıl Tıp Metinlerinde Türkçe Bitki Adları. İstanbul: Kebikeç.
• Önler, Zafer (1990). “XIV. ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri”. Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları, Fahir İz Armağanı, Vol. 14, 357.
• Önler, Zafer (1985). “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Yazılmış İki Tıp Kitabında Yer Alan Sağlık Bilgisi Terimleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 87-130.
• Önler, Zafer (1981). Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehâb-ı Şifâ (İnceleme-Metin-Dizinler). Fırat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Doktora Tezi), Elazığ.
• Paçacıoğlu, Burhan (2014). İlaç ve Bitki Adları Sözlüğü. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
• Redhouse. Sir James W. (1992). Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı Yay.
• Tietze, Andreas (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügatı, Österreichische Akademie der Wissenschaften, İstanbul: Simurg.
• Tokaç, Mahmut (2006). “Osmanlı Dönemi Türkçe Tıp Yazmaları”. Osmanlılarda Sağlık I. İstanbul: Biofarma Yay.
• TTK (2004). Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: TTK Yay.
• Yağmur, Ömer (2014). “Kitâb-ı ‘İlâc-nâme (1556) Adlı Bir Kemâliyye Nüshası ve Eserin Dili Üzerine”. Türkbilig, S. 28, 35-75.
• Yavuz, Serdar (2015). “Eski Anadolu Türkçesi Söz Varlığına Katkı-Anonim Cerrâh-nâme Örneği”. Turkish Studies, Vol. 10/8 Spring, 2175-2204.
• Yelten, Muhammet (1993). Şirvanlı Mahmud Kemâliyye. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.