Bir Beyitte Bütün İsimleri Gizleyen Muamma: Câmi‘ü'l-Esmâ

Year 2023, Volume: 7 Issue: 3, 2495 - 2522, 30.12.2023

Ömer Arslan

https://doi.org/10.34083/akaded.1387395

Abstract

Muamma literatürü, içerisine isimler gizlenmiş manzumeler ve isim gizleme kaidelerini içeren risaleler, şerhler olmak üzere iki ana kolda verilmiş eserlerle oluşmuştur. Câmi‘ü’l-Esmâ bu iki kolun kesiştiği noktada yer almaktadır. Eserin başında müellif, yazdığı muamma beytinden, istenilen bütün isimlerin çıkarılabileceğini, dolayısıyla bu manzumenin bütün isimleri içinde toplayan/gizleyen bir muamma olduğunu iddia etmektedir. Daha sonra bu iddiasını kanıtlamak için istenilen herhangi bir ismin, ilgili muamma beytinden nasıl çıkarılacağını örnekler üzerinden anlatmaktadır.
Eser manzum, mensur karışık biçimdedir. Kısa bir mensur girizgâhtan sonra altı beyitlik mesneviye geçilir, bu manzumenin son beyti muammadır. Metnin kalan kısmı mensur şekildedir ve ilgili muamma beytinden istenilen isimlerin nasıl çıkarılacağını göstermeye yönelik açıklamalara ayrılmıştır. Açıklamalar, seçilmiş isimler üzerinden yapılmış olup metnin sonunda, bütün isimlerin, birleşik isimlerin ve lakapların verilen örneklerdeki usuller izlenerek bu muamma beytinden çıkarılabileceği söylenmiştir.
Câmi‘ü’l-Esmâ, hem muamma türü hem de bu tür üzerine yazılmış risaleler, şerhler arasında kendine has tekniğiyle dikkat çekmektedir. Odağında bulunan muamma manzumesi alfabedeki bütün harfleri içeren işaretlerle kurulmuştur. Metnin örnekli açıklama kısmı ise muammadan isim çıkarmak şeklindeki alışılageldik usulün aksine esasen muamma içine isim saklama yollarını göstermesi yönüyle müstesnadır. Muamma türünü iki yönüyle kapsayan Câmi‘ü’l-Esmâ adlı bu eser muamma çözümünün yanı sıra muammaların nasıl yazıldığına dair de fikir vermektedir.

Keywords

Câmi‘ü’l-Esmâ, muamma, şifre yazı, tamiye

The Muamma Hiding All the Names in One Verse: Câmi‘ü'l-Esmâ

Abstract

names and treatises or commentaries containing the rules of hiding names in poems. Cami'ü'l-Esma is located at the intersection of these two branches. At the beginning of the work, the author claims that any name can be extracted from the muamma verse he wrote; therefore, this poem is an enigma that collects/hides all the names within itself. Then, to prove his claim, he explains with examples how to extract any name from this muamma.
The work is in a mixed form of verse and prose. After a short introduction in prose, the six-verse mathnawi begins, the last verse of this mathnawi is a muamma. The remaining part of the text is devoted to explanations in prose to show how to decrypt the encrypted names in this muamma verse. Explanations were made on selected names, and at the end of the text, it is stated that all names, compound names, and epithets could be extracted from this muamma by following the procedures in the examples given.
Cami'ü'l-Esma attracts attention with its unique technique among both the muamma genre and the treatises or commentaries written on muammas. The muamma verse at its center is composed with keywords indicating all the letters of the alphabet. The exemplary explanation part of the text is exceptional in that it shows ways of hiding names in the muamma, unlike the usual method of extracting names from muamma. Cami'ü'l-Esma, which embrace the two sides of the muamma genre and covers the two aspects, is an example of muamma solution guide and also gives an idea about muamma writing.

Keywords

Câmi‘ü’l-Esmâ, muamma, enigma, cryptography in verse

References

• Arslan, M. (2019). Divan edebiyatında muamma çözülmüş muamma örnekleri ve muamma çözüm teknikleri. H. İ. Delice, M. Erdoğan Taş, H. Yekbaş (ed.). Prof. Dr. Mehmet Arslan’a armağan. (1. Baskı, s. 76-169). Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Arslan, Ö. (2023). Kınalızâde Alî Çelebi’nin muammeyâtı. Kaçar, Mücahit vd. (Ed.), 60. Doğum yılı münasebetiyle Prof. Dr. M. A. Yekta Saraç armağanı. (1. Baskı, s. 187-224). DBY Yayınları.
• Arslan, Ö. (2022). XVI. yüzyıl klasik Türk şiirinin eleştirel kaynaklarında üslup/tarz kavramının değerlendirilme biçimleri. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29, 178-215.
• Aydemir, Y. (1999). Esirî’nin Bağdat şehrâşûbu. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, 446-475.
• Baş, M. K. (1999). Lâmiî Çelebi’nin Şerh-i Muammeyât alâ Esmâ-i Hüsnâ’sı. (Tez No. 81774)[Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi.]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=a0OMTmEd_3mfOBxT8SiBTI2bSXpTL2pQiZsIDmjb-uAtfNlZsXXCapVaiWCCrRLC
• Bilkan, A. F. (2000). Türk edebiyatında muamma. Akçağ Yayınları.
• Çeçen, H. & Sağlam, A. (2019). Risâle-i muammâ-Muamma risalesi (Rumûzî Mustafa). DBY Yayınları.
• Çelik, B. (2018). Derzi-zâde Ulvî ve Manisa şehrengizi. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 2(39), 223–290.
• Çelebioğlu, Â. (1979). Muammalara dair. Türk Kültürü Dergisi, 201-202-203, 422-427.
• Çelebioğlu, Â. (1999). Türk edebiyatında mesnevi. Kitabevi Yayınları.
• Duru, N. F. (2011) Fazıl; Lütfullah Halîmî B. Ebî Yûsuf’un Bahru’l-Garâyib adlı eserinde muamma bahsi. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 18(25), 109- 138.
• Elbir, B. (2009). Türk edebiyatında muamma ve Surûrî’nin bir muamma şerhi. Turkish Studies. 4(6), 82-94.
• Emrî, Mu’ammeyât-ı Emrî, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi No: 03827-003.
• Gök, T. (2016). Fakîrî’nin İstanbul şehrengizi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 14(21), 233-282.
• Kam, Ö. F. (2022). Kınalızâde Ali Çelebi. trc. Bilal Alpaydın. M. Samsakçı & S. Güldürmez (ed.). Dârülfünûn edebiyat fakültesi mecmuası seçme makaleler. (163-183). İstanbul Üniversitesi Yay.
• Kaçar, M. (2020). Tercüme-i hizânetü’l-edeb, İzahlı ve örnekli belagat terimleri sözlüğü. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• Kaçar, M. (2021). Mollâ Câmî’nin manzume-i muammâ’sına Salâhaddin Uşşâkî tarafından yapılan şerh. T. Karaayak & U. Uzunkaya (ed.). Esengü bitig, doğumunun 60. yılında Zühal Ölmez armağanı. (1. Baskı, s. 473-484). Kesit Yayınları.
• Kandemir, Ş. (2021). Lugaz ve muamma üzerine bibliyografya denemesi. Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 7(3), 699-711.
• Kaya, H. (2013). Divan şiirinde harf ve kelime oyunlarına dair bir tasnif denemesi. TUDED, 48, 71-114.
• Kılıç, F. (2010). Âşık Çelebi - Meşâ’irü’ş-şu’arâ. İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Kılıç, F. ve Songül Akboğa (2023). Muammâyî Ahmed Çelebi'nin şerh-i mu‘ammeyât-ı Emrî adlı eseri. Türük: Uluslararası Dil Edebiyat Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 11 (32), 1-12.
• Koçoğlu, T. (2016). 18. asırda yazılmış münşiyâne/üslûb-ı âlî nesir ve mensur muammâ örneği bir eser: Şefîk-Nâme. Hikmet, 3, 101-112.
• Koçu, R. E. (1947). İstanbul kahvehaneleri. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Dergisi, Ekim 1947, 11-15.
• Kutluk, İ. (1989). Kınalı-Zade Hasan Çelebi Tezkiretü’ş-şuarâ. Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öntürk, T. (2017). Türk edebiyatında muamma ve Sürûrî’nin ‘Şerh-i Muammeyât-ı Mîr Hüseyin’ adlı eseri. Türük Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi 1(11), 222-239.
• Öntürk, T. ve Murat Öztürk (2020). Mir Hüseyin Nîşâbûrî’nin muammâ risâlesine yazılan türkçe şerhler: İki bilinmeyen şerh. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 23, 128-146.
• Öntürk, T. (2021). Şerh-i risâle-i muammâ-yı Alî Ker. İstanbul: DBY Yayınları.
• Öntürk, T. (2022). Bihiştî Ramazan’ın Mollâ Câmî’nin Muʿammâ-i Sagîr adlı risalesine yazdığı şerh: Şerh-i Manzûme-i Muʿammâ. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29, 247-267
• Saraç, M. A. Y. (2005). Muamma (Türk edebiyatı). İslam Ansiklopedisi. (C. XXX, s. 320-321). TDV Yay.
• Saraç, M. A. Y. (1997). Muamma ve divan edebiyatındaki seyri. TUDED, 27, 297-308.
• Şahin, E. (2016). Osmanlı şiirinden giyim-kuşam literatürüne bazı ekler. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature , 2(2), 6-23.
• Şahin, O. (2016). Salâhaddîn-i Uşşâkî’nin muamma şerhlerine dair. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 16(2), 155-179.
• Tarlan, A. N. (1936). Divan edebiyatında muamma. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Yavuz, K. (2007). Mu‘înî’nin Mesnevî-i Murâdiyye’si. Selçuk Üniversitesi Mevlana Araştırma ve Uygulama Merkezi Yay.
• Yavuz, K. (1998). Nihani'nin Sultan I. Selim adına yazdığı muammalı kasidesi ve çözümü. TUDED, 28, 547-583.
• Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klâsik Türk edebiyatında tercüme ve şerh geleneği. (Tez No. 287832) [Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=zD1B0cW7zVr3VcnZjitVXvasDzcZihS_nvODpJtc_KMLjp11-MbSZ6LVVFHzkk7c
• Yılmaz, O. (2007). Klasik şerh edebiyatı literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 271-303.