Number Names in Proverbs Recorded in Some Grammars and Proverb Compilations of the Ottoman Period

Year 2023, Volume: 7 Issue: 3, 2136 - 2156, 30.12.2023

Engin Çetin

https://doi.org/10.34083/akaded.1390328

Abstract

Proverbs are language elements that reveal the way of thinking of nations, their point of view on life and events, and ensure the spread of the individuals who make up the nation by reconciling and stereotyping. For this reason, it has been indispensable for every nation from past to present, from its compiler to its use in literature and daily life, and has attracted the attention of people from all walks of life.
For many researchers, the first source of Turkish proverbs is the Orkhon Inscriptions. Since some sentences mentioned here resemble proverbs in terms of structure and meaning, these words were accepted as proverbs, but the first work in which many proverbs were consciously compiled is Divânu Lugâti't-Türk. As the oldest proverb magazine in Anatolia, the work of 15th century, whose author is unknown, called Kitâb-ı Atalar. After this date, our proverbs in the Ottoman period were compiled and recorded many times by local and foreign authors in different regions. In this study, the number names in our proverbs compiled during the Ottoman period will be discussed. Number names have been considered important in all belief systems and cultures for every nation from past to present. In this respect, numbers, like proverbs, are accepted as one of the language elements that reflect the view of nations on life and events and reveal the language and culture relationship in the strongest way. In our proverbs, number names are often considered as opposite elements in the context of the minority-multitude connection. While the concept of less is used with the words "bir" or "hiç", sometimes the number name that does not reflect the plurality much like the word "iki" is used for the concept of plurality, and sometimes the number names that indicate a relative abundance compared to "iki" such as "yüz" and "biŋ" are used. In our proverbs, besides the names of numbers from “bir” to “on”, “kırk”, “yüz”, “biŋ”, etc. There are many different number names. However, it is noteworthy that odd number names are used rather than even number names. In the study, the elements represented by number names will be examined and the functions of numbers in proverbs will be discussed.

Keywords

Durub-ı Emsâl, Number names, Ottoman Turkish, Proverbs.

Osmanlı Dönemine Ait Bazı Gramerlerde ve Derlemelerde Kayıtlı Atasözlerinde Sayı Adları

Abstract

Atasözleri milletlerin düşünüş tarzını, hayata ve olaylara bakış açısını ortaya koyan, milleti oluşturan bireylerin, üzerinde uzlaşıp kalıplaştırarak yaygınlaşmasını sağladığı dil unsurlarıdır. Bu sebeple atasözleri, derlemelerden edebiyat ve günlük hayatta kullanılışına her millet için geçmişten günümüze vazgeçilmez olmuş, her kesimden insanın ilgisini çekmiştir.
Birçok araştırmacı için Türk atasözlerinin ilk tespit edildiği kaynak Orhon Yazıtları’dır. Burada geçen birtakım cümleler yapı ve anlam bakımından atasözlerini andırdığından bu sözler atasözü olarak kabul edilmiştir ancak çok sayıda atasözünün bilinçli şekilde derlendiği ilk eser Divânu Lugâti’t-Türk’tür. Anadolu’daki en eski atasözü mecmuası olarak 15. yüzyıla ait hazırlayıcısı bilinmeyen, Kitâb-ı Atalar adlı eser kabul edilmektedir. Bu tarihten sonra da Osmanlı döneminde atasözlerimiz değişik coğrafyalarda yerli ve yabancı müellifler tarafından birçok kez derlenip kayıt altına alınmıştır. Bu çalışmada Osmanlı döneminde derlenmiş atasözlerimizdeki sayı adları ele alınacaktır. Sayılar geçmişten günümüze her millet için bütün inanç sistemlerinde ve kültürlerde önemsenmiştir. Bu bakımdan sayılar da atasözleri gibi milletlerin hayata ve olaylara bakışını yansıtan, dil ve kültür ilişkisini en güçlü şekilde ortaya koyan dil unsurlarından kabul edilmektedir. Atasözlerimizde sayı adları çoğu zaman azlık-çokluk ilişkisi bağlamında zıt unsurlar olarak ele alınmıştır. Az kavramı bir veya hiç sözcükleriyle karşılanırken çokluk kavramı için bazen iki sözcüğü gibi çokluğu çok yansıtmayan sayı adı bazen de yüz, biŋ gibi ikiye oranla görece çokluk bildiren sayı adları kullanılmıştır. Atasözlerimizde birden ona kadar sayı adları yanında kırk, yüz, biŋ vb. çok çeşitli sayı adları geçmektedir. Ancak çift sayı adlarından çok tek sayı adlarının kullanılması dikkat çekicidir. Çalışmada, söz konusu sayı adlarının temsil ettiği değerler üzerinde durulacak, sayıların atasözlerindeki işlevleri ele alınacaktır.

Keywords

Osmanlıca, Atasözleri, Durub-ı Emsâl, Sayı adları.

References

• Alemdar, E. (2018). Kaynaktan eğitime atasözleri ve deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası (1.-538. sayfalar). (Tez No. 534960) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Bekar, B. (2019a). Transkripsiyon metinlerinde Türk atasözleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 5, 1-13.
• Bekar, B. (2019b). Batı kültüründe Türk atasözleri (16-19. yüzyıl). Kömen Yayınları.
• Beyzadeoğlu, S. (2003). Şinasi durûb-ı emsâl-i Osmaniye. MEB Yayınları.
• Çelik Şavk, Ü. (2001). Manas ve Maaday-Kara’da sayılar. Mili Folklor 50, 52–57.
• Çelik Şavk, Ü. (2018). Kırgız atasözleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2021). Türkçe atasözleri içeren Osmanlı dönemi dil yadigârları. Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 7/4, 429-441.
• Durmuş, O. (2017). Türkiye Türkçesinin basılı ilk atasözleri: H. Megiser’in Paroemiologia Polyglottos adlı eserinde yer alan atasözleri”. Vefatının 20. Yılı Münasebetiyle Prof. Dr. Necmettin Hacıeminoğlu Hatıra Kitabı, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 659-678.
• Durmuş, O. (2020). Türkçe’nin basılı ilk atasözü kitabı: G.B. Donado’nun derlediği Türk atasözleri / Raccolta Curiosissima d’Adaggi Turcheschi. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ercilasun, A. B. Ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Divânu Lugâti't-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Divânu Lugâti't Türk'teki şiirler ve atasözleri. Bilge Kültür Sanat.
• Gürsu, U. (2017). Kazak atasözleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güvenç, A. Ö. (2009). Kırk sayısının halk edebiyatı ürünlerinde kullanımı üzerine bir inceleme. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 41, 85-97.
• Küçük, İ. (2014). Ali Emîrî Efendi’nin Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye’si [Metin-çeviri-açıklamalar-dizin]. (Tez No. 615549) [Doktora Tezi, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Ögel, B. (2003). Türk mitolojisi I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tan, N. (2020) Türkiye’de genel atasözü ve deyim sözlüklerinde anlam verme çalışmalarına toplu bir bakış. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 50, 257-296.
• Temel, R. (2019). Kaynaktan eğitime atasözleri ve deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası 2. Cilt 1339.-1445. sayfaları arası. (Tez No. 584306) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Türksoy, S. (2019). Kaynaktan eğitime atasözleri ve deyimler Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı Atalar Sözü Mecmuası 2. Cilt 1446.-1554. sayfaları arası. (Tez No. 584656) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi] YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Velet İzbudak (1936). Atalar Sözü. İstanbul.
• Yılmaz, B. (2022). Türk ve Moğol kültürünün tarihsel paydası: dokuz sayısı. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 15 (40), s. 1410-1425. DOI: 10.12981/mahder.1183410
• Yılmaz, Y. ve Özevren, M. S. (2017). P. A. Jaubert’in Elements de la Grammaire Turke’ündeki atasözleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 9, 31-68.