Eski Türkçe Bir Atasözü: ört ıdguçı öŋidün töner

Year 2024, Volume: 8 Issue: 3, 1296 - 1313, 30.12.2024

Botan Cudi Ekmen

https://doi.org/10.34083/akaded.1567439

Abstract

Türkçenin en eski izlerini takip edebildiğimiz Eski Türkçe metinlerin Türk dili, tarihi ve kültürü için büyük bir önem taşıdığı bilinmektedir. Bu metinlerin büyük bir kısmı bugün Türkiye Türkçesine aktarılmış ve çeşitli yönlerden incelenmiş olsalar da araştırmalara devam edildikçe metinlerin dil ve kültür tarihimize ışık tutacak aydınlatılmamış birçok unsur içerdiği görülecektir. Çeşitli kalıp ifadeler, deyimler ve atasözleri ise bunların sadece bir bölümüdür. Bu çalışmanın öncelikli amacı da bu tarz bir ifadeyi çeşitli yönlerden inceleyerek ilgili ifadenin Türkçe söz varlığındaki yerini belirlemektir. Bu amaçla, Eski Uygurca İnsadi-Sutra metninin 228-229. satırlarında Sundarī adlı kızla ilgili bir öykünün anlatıldığı bölümde yer alan ört ıdguçı öŋidün töner “Yangını çıkaran önce döner (kaçar).” atasözü, kullanıldığı bağlam çerçevesinde ele alınarak incelenmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde atasözleri ile ilgili teorik bilgiler verildikten sonra Eski Türkçe metinlerdeki atasözleri üzerine yapılan belli başlı çalışmalardan bahsedilmiştir. İlgili atasözünün tespit edildiği metinle ilgili çeşitli bilgiler verildikten sonra da atasözünün imlası ve okunuşuyla ilgili sorunlar ele alınmıştır. Atasözünün okunuşuyla ilgili Tezcan, Çağatay ve Zieme’nin görüşleri, metnin imlası ve dönemin dil özellikleriyle birlikte değerlendirilerek çeşitli çıkarımlarda bulunulmuş ve atasözünün nasıl okunabileceği konusunda önerilerde bulunulmuştur. Daha sonra atasözünün yer aldığı bağlam analiz edilerek anlamı, iletisi ve kullanım amacı açıklanmıştır.

Keywords

Eski Türkçe, Eski Uygurca, söz varlığı, atasözleri, Sundarī Kız’ın öyküsü

An Old Turkic Proverb: ört ıdguçı öŋidün töner

Abstract

It is known that Old Turkic texts, where we can trace the oldest traces of Turkish, are of great importance for Turkish language, history and culture. Although most of these texts have been translated into Turkish and analyzed from various aspects, as the research continues, it will be seen that the texts contain many unexplored elements that will shed light on our linguistic and cultural history. Various phrases, idioms and proverbs are only a part of it. The primary purpose of this study is to examine such an expression from various aspects and determine its place in the Turkish vocabulary. For this purpose, the proverb “ört ıdguçı öŋidün töner [He who starts a fire returns first (escapes)]”, which appears in lines 228-229 of the Old Uyghur Insadi-Sutra text, in the section where the story of a girl named Sundarī is told, is analyzed within its contextual usage. In the introduction of the study, theoretical information about proverbs is provided, followed by a discussion of the main studies on proverbs in Old Turkic texts. After providing various information about the text in which the proverb was identified, the problems related to the spelling and reading of the proverb were discussed. Tezcan, Çağatay, and Zieme's opinions on the reading of the proverb were evaluated in conjunction with the spelling of the text and the language features of the period, various inferences were made, and suggestions have been put forward regarding how the proverb could be read. Then, the context in which the proverb appears was analyzed. Its meaning, message, and purpose of use were explained.

Keywords

Old Turkic, Old Uyghur, vocabulary, proverbs, Sundarī Girl’s story

References

• Ağca, F. (2015). Eski Uygur ve Oğuz Türkçelerinde yuvarlaklaşma eğilimleri. Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (Ankara, Türkiye, 21 - 23 Mayıs 2014) içinde (s. 245-254).
• Ağca, F. (2021). Dillik ölçütlere göre Eski Uygurca metinlerin tarihlendirilmesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksan, D. (2019). En eski Türkçenin izlerinde (3. bs.). Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1993). Atasözleri ve deyimler sözlüğü, atasözleri I (7. bs.). İnkılap Kitabevi.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri (3. bs.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1930). Orhon abidelerinde atalar sözü. Halk Bilgisi Haberleri, (1/3), 43-46.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press.
• Çağatay, S. (1975). Review of S. Tezcan Das uigurische Insadi-Sūtra. CAJ (19, 3), 228-231.
• Ekmen, B. C. (2024). Eski Türkçede kalıplaşmış dil birimleri (edimbilimsel bir inceleme) [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi
• Elverskog, J. (1997). Uygur Buddhist literature. Silk Road Studies I, Brepols Publishers.
• Ercilasun, A. B & Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk, giriş-metin-çeviri-notlar-dizin (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon, vol. I-II. Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Brill.
• Girgin, Y. (2021). Orhun Yazıtları’nda geçen atasözleri ve deyimlerin verdiği mesajların dil ve kültür birlikteliği açısından değerlendirilmesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (25), 308-322. https://doi.org/10.29000/rumelide.1036536
• Gökdayı, H. (2020). Türkçede kalıp sözler. Kriter Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2021). Altun yaruk sudur X. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1998). Köktürk bengü taşlarındaki Oğuzca özellikler. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi), (7), 12-18.
• Hamilton, J. R & Bazin, L. (1972). Un manuscrit Chinois et Turc runiforme de Touen-Houang, British Museum, Or. 8212 (78) et (79). Turcica, Revue d’Etudes Turques, (IV), 25-42.
• Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siècle de Touen-houang 1-2. Peeters.
• Karaağaç, G. (2018). Dil bilimi terimleri sözlüğü (2. bs.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karagül, N. (2022). Eski Uygurca İnsadi Sūtra’nın dili [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi.
• Karahan, A. (2020). Tonyukuk yazıtında atasözleri ve deyimler. M. Akkuş (Ed.), Atasözleri ve Deyimler Üzerine İncelemeler içinde (s. 31-50). Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1974). Eski Türkçedeki Oğuzca belirtiler. Türkoloji Dergisi, 6(1), 15-30. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000060
• Nalbant, M. V. (2016). IX-XI yüzyıllar arası Türk dünyası atasözleri üzerine bir değerlendirme. M. Sarıca- B. Sarıca (Ed.), Dil Bilimleri Kültür ve Edebiyat içinde (s. 102-128). Padam Yayınları.
• Ölmez, M. (2009). Tuva atasözlerinden seçmeler. Sibirische Studien, Sibirya İncelemeleri, (4.1), 51-128.
• Ölmez, M. (2015). Orhon-Uygur hanlığı dönemi Moğolistan’daki Eski Türk yazıtları (3. bs.). BilgeSu Yayıncılık.
• Ölmez, M. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca dersleri. Kesit Yayınları.
• Özcan, M. F. (2019). Orhun yazıtlarındaki atasözü ve deyimlerin günümüzdeki karşılıklarına yönelik inceleme. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (16), 98-105. https://doi.org/10.29000/rumelide.616897
• Özevren, M. S. (2020). Eski Türk Şiiri’nde Oğuzca unsurlar. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, IV(1), 142-153.
• Rachmati, G. R. [R. R. Arat] (1937). Türkische turfantexte VII 42 texte, mit sinologischen anmerkungen von Dr. Wolfram Eberhard und index. (APAW. Phil.-hist. Kl. 1936: 12) [Tıpkıbasım: SEDTF 2, 290-411]
• Sertkaya, O. F. (1977). Turfan metinleri ve yapılan yayınları. Türkiyat Mecmuası, (19), 309-334.
• Sertkaya, O. F. (1983). Eski Türk atasözleri üzerine. Şükrü Elçin Armağanı, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Armağan Dizisi, 275-291.
• Shōgaito, M. (2008). Uighur abhidarma texts: a philological study. Shoukadoh.
• Stone, J. R. (2006). The Routledge book of world proverbs. Routledge Taylor & Francis Group.
• Şen, N. (2020). Türkische turfantexte VII’de bulunan atasözlerindeki değerler üzerine. Cengiz Alyılmaz ve Osman Mert (Ed.), I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Sempozyumu Bilge Tonyukuk’un Anısına Bildiri Kitabı içinde (s. 63-74). Teke Akademi: 2.
• Şen, S. (2016). Eski Uygur Türkçesi dersleri (2. bs.). Kesit Yayınları.
• Tekin, Ş. (1970). Abhidharma–kośa–bhāṣya–ṭīkātattvārtha–nāma. Garland Publishing.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca üzerine yeni yayınlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 23-24 (1975-1976) içinde (s. 187-201). Türk Dil Kurumu Yayınları
• Tekin, T. (1998). Orhon yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. Simurg Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Berliner Turfantexte III: Das uigurische Insadi-Sutra. Akademie Verlag.
• Tezcan, S. (1978). En eski Türk dili ve yazını. A. Sayılı (Yayınlayan), Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde (s. 271-323). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Thomsen, V. (1912). Dr. M. A. Stein’s manuscripts in Turkish ‘runic’ script from Miran and Tun-Huang. Journal of the Royal Asiatic Society, (44/1), 181-227.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, (Altuigurisch-Deutsch-Türkisch)/Eski Uygurcanın el sözlüğü, (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Zieme, P. (1991). Die stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang: Studien zur Alttürkischen dichtung. Akadémiai Kiadó.
• Zieme, P. (1992). TWYNY = töni, eine bisher verkannte Postposition des Alttürkischen. Altorientalische Forschungen, (19: 1), 160-165.
• Zieme, P. (2008). Eine alttürkische Kriminalgeschichte: Die Erzählung von Sundarī. H. Anetshofer, I. Baldauf ve C. Ebert (Ed.), Über Gereimtes und Ungereimtes diesseits und jenseits der Turcia içinde (s. 255-274). Ost-West-Diskurse. 7.
• Zieme, P. (2011). Nicht-uigurische Besonderheiten in altuigurischen Texten. Türk Dilleri Araştırmaları, (21.2), 279-291.