Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Metaforlaşması Bakımından teg- “değmek” Fiili

Year 2024, Volume: 8 Issue: 3, 1592 - 1625, 30.12.2024

Murat Aka

https://doi.org/10.34083/akaded.1576169

Abstract

Eski Uygur Türkçesinin dokunma fiillerden biri olan teg- “dokunmak” fiili, temel anlamı dışında sosyal, psikoloji, mental, faaliyet, algı, zaman ve duygu alanlarında olmak üzere “değmek, ulaşmak, saldırmak, hissetmek, faaliyet gerçekleşmek, değerli olmak” gibi pek çok farklı anlama gelebilmektedir. teg- fiili sadece temel anlamıyla değil, ikincil veya yan anlamlarıyla da eski Türkçe içerisinde yüksek bir sıklık değerine sahiptir. Bu çalışmada teg- fiilinin eski Uygur Türkçesi metinlerinde geçirmiş olduğu anlamsal süreçler tespit edilerek bilişsel anlam bilime göre kavramsal metafor kuramı çerçevesinde incelenmiştir. Kavramsal metafor, gündelik dilin doğal işleyişi içerisinde bedensel tecrübeye bağlı olarak farklı iki kavram alanı arasında ortaya çıkan tecrübe korelasyonu ile ontolojik ve epistemolojik eşleşmeye dayalı bir bilişsel süreçtir. Bu doğrultuda teg- filinin fiziksel anlamı ve bu anlamın imaj şematik yapısı tanıklarıyla belirlenmiş ve daha sonra ifade ettiği soyut anlamlara göre hangi metaforlaşma süreçlerinden geçtiği ortaya konulmuş ve değerlendirilmiştir. Sonuçta teg- fiilinin eski Uygur Türkçesinde, dünya dillerindeki gibi bilişsel ve anlamsal bir gelişim temayülü izlediği görülmüştür.

Keywords

Eski Uygur Türkçesi, dokunma, metafor, metonimi, teg-

The Verb teg- “to touch” in Terms of Metaphorization in Old Uyghur Turkish Texts

Abstract

The verb teg- “to touch”, one of the tactiles verbs of Old Uyghur Turkish, can have many different meanings such as “to touch, to reach, to attack, to feel, to perform an activity, to be valuable” in social, psychological, mental, activity, perception, time and emotion fields, in addition to its physical meaning. The verb teg- has a high frequency value in Old Turkish, not only in its basic meaning but also with its secondary or connotative meanings. In this study, the semantic processes that the verb teg- has gone through in Old Uyghur Turkish texts have been determined and examined within the framework of conceptual metaphor theory according to cognitive semantics. Conceptual metaphor is a cognitive process based on the correlation of experience that emerges between two different conceptual domain depending on bodily experience within the natural functioning of everyday language and on ontological and epistemological matching. In this direction, the physical meaning of the verb teg- and the image-schematic structure of this meaning have been determined with their witnesses and then the metaphorization processes it has gone through according to the abstract meanings it expresses have been revealed and evaluated. As a result, it was seen that the verb teg- followed a cognitive and semantic development trend in Old Uyghur Turkish, as in world languages.

Keywords

Old Uyghur Turkish, touch, metaphor, metonymy, teg-

References

• Ağca, F. (2020). Eski Uygurcada üçüncü kişi iyelik eki ve dilbilgisel saygı yapıları. E. Yılmaz, N. Tezcan, & N. Demir (Ed.), Semih Tezcan kitabı içinde (ss. 107-127). Nobel.
• Aka, M. (2022). Metafor ve metonimi kuramına göre eski Türk yazıtlarında kavram alanı ilişkileri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Arat, R. R. (2018). Kutatgu Bilig, Yusuf Has Hacip. Kabalcı Yayıncılık.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur: VI. kitap (karşılaştırmalı metin yayını). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları: Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk izleri: Yenisey yazıtları. Kronik Kitap.
• Azılı, K. (2021). Mekândan zamana metaforik transferler: Eski Türkçe üzerine teorik bir inceleme. Bilge Kültür Sanat.
• Bang, W., & Gabain, A. von. (1931). Türkische Turfan-Texte V. ABAW.
• Barcelona, A. (2003). On the plausibility of claiming a métonymie motivation for conceptual metaphor. A.
• Barcelona (Ed.), Metaphor and Metonymy at the Crossroads içinde (ss. 31-58). De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110894677.31
• Besli̇, N. (2015). Kutadgu Bilig’de kör- fiilinin çok anlamlılığı üzerine. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 10(12), 159-178.
• Buran, A., & İlhan, N. (2008). Elazığ yöresi söz varlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clark, L. V. (1982). The Manichean Turkic Pothi-Book. Altorientalische Forschungen, 9(JG), 145-218. https://doi.org/10.1524/aofo.1982.9.jg.145
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University Press.
• Çetin, E. (2020a). Altun Yaruk: VII. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2020b). Altun Yaruk: VIII. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2020). Kutadgu Bilig Grameri: Fiil. Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Brill.
• Ersan, R. (2017). Eski Uygur Türkçesinde tasvir fiili olarak saygı fiilleri. TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(11), 454-469.
• Evans, V. (2003). The structure of time: Language, meaning and temporal cognition. John Benjamins Publishing.
• Evans, V. (2007). How we conceptualise time: Language, meaning and temporal cognition. V. Evans, B. K. Bergen, &
• J. Zinken (Ed.), Cognitive Linguistics Reader içinde (ss. 733-765). Equinox Publishing.
• Evans, V., & Green, M. (2006). Cognitive linguistics: An introduction. Erlbaum.
• Gabain, A. von. (1959). Türkische Turfan-Texte X. Akademie Verlag.
• Gabain, A. von. (2007). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Geeraerts, D. (2010). Theories of lexical semantics. Oxford University press.
• Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de kör- “görmek”: Çok anlamlılık, metafor ve gramerleşme. Türkbilig, 29, 59-76.
• Grady, J. (1997). Foundations of meaning: Primary metaphors and primary scenes [Phd Thesis]. University of California.
• Gulcalı, Z. (2021). Altun Yaruk Sudur: X. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güngör, O. C. (2020). Kutadgu Bilig’de teg- fiili üzerine. A. F. Altuntaş, C. Çetiner, M. Kuleli, & M. S. Kapcı (Ed.), Book of Congress Proceedings içinde (ss. 17-53).
• Hazai, G., & Zieme, P. (1971). Fragmente der uigurischen Version des „Jin’gangjing mit den Gāthās des Meisters Fu“ nebst einem Anhang von Taijun Inokuchi. Akademie Verlag.
• Ibarretxe-Antuñano, I. (1998). Cross-linguistic polysemy in tactile verbs. J. Luchjenbroers (Ed.), Cognitive Linguistics Investigations: Across languages, fields and philosophical boundaries içinde (ss. 235-253). John Benjamins Publishing. DOI: 10.1075/hcp.15.16iba
• Ibarretxe-Antuñano, I. (1999). Polysemy and metaphor in perception verbs: A cross-linguistic study [Phd Thesis]. University of Edinburgh.
• Ibarretxe-Antuñano, I. (2013). The power of the senses and the role of culture in metaphor and language. R. Caballero & J. E. Díaz Vera (Ed.), Sensuous Cognition içinde (ss. 109-134). De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110300772.109
• Ibarretxe-Antuñano, I. (2019). Perception metaphors in cognitive linguistics: Scope, motivation, and lexicalisation. L. J. Speed, C. O’Meara, L. San Roque, & A. Majid (Ed.), Perception metaphors içinde (C. 19, ss. 43-64). John Benjamins Publishing. https://doi.org/10.1075/celcr.19.03iba
• Johnson, C. (1999). Metaphor vs. Conflation in the acquisition of polysemy: The case of SEE. M. K. Hiraga, C. Sinha, & S. Wilcox (Ed.), Cultural, Psychological and Typological Issues in Cognitive Linguistics içinde (ss. 155-170). John Benjamins Publishing. https://doi.org/10.1075/cilt.152.12joh
• Johnson, M. (1987). The body in the mind: The bodily basis of meaning, imagination, and reason. University of Chicago Press.
• Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kamchybekova, K. (2011). Duyu fiillerinin anlamsal özellikleri üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi /Journal of Modern Turkish Studies, 8(2), 22-35. https://doi.org/10.1501/MTAD.8.2011.2.18
• Kasai, Y. (2008). Die uigurischen buddhistischen Kolophone. Brepols.
• Kasai, Y., & Ogihara, H. (2017). Die altuigurischen Fragmente mit Brāhmī-Elementen. Brepols.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk: Giriş, metin ve dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi hukuk belgeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kövecses, Z. (1986). Metaphors of anger, pride and love: A lexical approach to the structure of concepts. John Benjamins Publishing.
• Kövecses, Z. (1990). Emotion concepts. Springer.
• Kövecses, Z. (2007). Metaphor and emotion: Language, culture, and body in human feeling. Cambridge University Press.
• Kövecses, Z. (2010). Metaphor: A practical introduction. Oxford University Press.
• Kumcu, A. (2021). Linguistic synesthesia in Turkish: A corpus-based study of crossmodal directionality. Metaphor and Symbol, 36(4), 241-255. https://doi.org/10.1080/10926488.2021.1921557
• Lakoff, G. (1987). Women, fire, and dangerous things: What categories reveal about the mind. The University of Chicago Press.
• Lakoff, G. (1993). The Contemporary theory of metaphor. A. Ortony (Ed.), Metaphor and Thought içinde (ss. 202-251). Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9781139173865.013
• Lakoff, G., & Johnson, M. (1999). Philosophy in the flesh: The embodied mind and its challenge to Western thought. Basic Books.
• Lakoff, G., & Johnson, M. (2003). Metaphors we live by. University of Chicago Press.
• Le Coq, A. von. (1919). Türkische Manichaica aus Chotscho II.
• Le Coq, A. von. (1922). Türkische Manichaica aus Chotscho III.
• Lehrer, A. (1974). Semantic fields and lexical structure. North-Holland ; American Elsevier.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk: III. ki̇tap (=5. bölüm); (Suvarṇaprabhâsasûtra).
• Özkan Kurt, F. (2023). Batı Türkçesinde algı fiilleri. Kriter Yayınevi.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift: Manihaist Uygurların tövbe duası. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Polat, Ü. (2017). Eski Uygur Türkçesinde saygı bildiren (ötün-, tegin-, yarlıka-, yükün-) yarı tasvir fiilleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 6(4), 2012-2026.
• Röhrborn, K. (1971). Eine uigurische Totenmesse: Text, Übersetzung, Kommentar. Akademie Verlag.
• Saeed, J. I. (2016). Semantics. Wiley Blackwell.
• Sağır, M. (1995). Erzincan ve yöresi ağızları: İnceleme-metinler-sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları. Soothill, W. E., & Hodous, L. (1937). A dictionary of Chinese Buddhist terms: With Sanskrit and English equivalents and a Sanskrit-Pali index (Reprint). Motilal Banarsidass Publ.
• Sweetser, E. (1991). From Etymology to Pragmatics: Metaphorical and Cultural Aspects of Semantic Structure. Cambridge University Press.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin yazıtı: Notlar. Bilge Kültür Sanat.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlıǧı incelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taner, T. G. (2022). Kutadgu Bilig’de teg- fiiliyle kurulan birleşik fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 7(1), 125-156.
• Tekin, Ş. (1960). Kuanşi im pusar (ses işiten ilâh). Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit: Burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma, Uygurca iptidai bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013a). Irk Bitig: Eski Uygurca fal kitabı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013b). Köktürk yazıtlarındaki deyimler üzerine II. E. Yılmaz & N. Demir (Ed.), Makaleler 2: Tarihî Türk Yazı Dilleri içinde (ss. 13-16). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra. Akademie Verlag.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur: IV. tegzinç: (Karşılaştırmalı metin yayını). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. kitap: Berlin koleksiyonundaki fragmanların transliterasyonu ve transkripsiyonu, açıklamalar ve dizin [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ullmann, S. (1957). The principles of semantics. Basil Blackwell.
• Viberg, Å. (1983). The verbs of perception: A typological study. Linguistics, 21(1).
• Viberg, Å. (2001). Verbs of perception. M. Haspelmath (Ed.), Language Typology and Language Universals: C. 2. Halbband içinde (ss. 1294-1309). De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110194265-030
• Wilkens, J. (2007). Das Buch von der Sündentilgung Teil 2: Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (C. 1). Brepols.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen University Press.
• Williams, J. M. (1976). Synaesthetic adjectives: A possible law of semantic change. Language, 52(2), 461.
• Yakup, A. (2010). Prajñāpāramitā literature in Old Uyghur. Brepols.
• Yakup, A. (2016). Altuigurische Aparimitāyus-Literatur und kleinere tantrische Texte. Brepols.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yunusoğlu, M. K. (2005). Buddhist Türkçe eserlerde görme Metaforları. Çağaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu (07-11 Haziran 2005), Ankara.
• Yunusoğlu, M. K. (2016). Budist Türk çevresi eserlerde metaforlar. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte. Akademie Verlag.
• Zieme, P. (2000). Vimalakīrtinirdeśasūtra: Edition alttürkischer Übersetzungen nach Handschriftenfragmenten von Berlin und Kyoto. Brepols.
• Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Brepols.