How Should the Uyghur Language of the Mongol Period (XIIIth-XIVth Centuries) be Named?

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 582 - 604, 20.03.2025

Ümit Başkaya

https://doi.org/10.34083/akaded.1573992

Abstract

The focus of this study is on how to categorize and name the Uyghur language from both linguistic and historical perspectives during the Mongol period (XIIIth-XIVth centuries). As is known, the form of Turkic recorded in writing by the Uyghurs from the IXth to the XIVth centuries is referred to as Old Uyghur. However, during this approximately 600-year-long historical period, the Uyghur language naturally underwent a series of linguistic changes, and the language of the final period, the Mongol period, significantly diverged from that of the IXth century Uyghur. Furthermore, Uyghur texts from the Mongol period do not fall within the chronological time frame designated for Old Turkic. That is, while some Uyghur texts (those written between the IXth and XIIth centuries) belong to the Old Turkic period, the remaining texts (written between the XIIIth and XIVth centuries) belong to the Middle Turkic period. Consequently, treating both the Old Turkic and Middle Turkic forms of Uyghur as a single period poses chronological issues. Additionally, this approach overlooks the linguistic differences present in the Uyghur language between the 9th and 14th centuries. Therefore, the Uyghur language of the Mongol period must be considered and analyzed as a distinct period from Old Uyghur due to its linguistic characteristics and chronological position. Accordingly, this study will discuss the reasons why the Uyghur of the Mongol period should be considered a distinct period from Old Uyghur and will propose to name this period ‘Early Middle Uyghur’.

Keywords

Old Turkic, Middle Turkic, Old Uyghur, Old Uyghur Turkic, Historical Periodization

Moğol Dönemi (XIII-XIV. Yüzyıl) Uygurcası Nasıl Adlandırılmalıdır?

Abstract

Bu çalışmada, Moğol dönemi (XIII-XIV. yüzyıl) Uygurcasının dilsel ve tarihsel bakımdan nasıl sınıflandırılması ve adlandırılması gerektiği konusu ele alınacaktır. Bilindiği üzere Türkçenin IX. yüzyıldan XIV. yüzyıla kadar Uygurlar tarafından yazıya geçirilen biçimine Eski Uygurca/Eski Uygur Türkçesi adı verilmektedir. Ancak yaklaşık 600 yıllık bu uzun tarihî süreçte Uygur dili, doğal olarak bir dizi dilsel değişim yaşamıştır ve son dönem olan Moğol döneminin dili, IX. yüzyılın Uygurcasından önemli ölçüde farklılaşmıştır. Buna mukabil Moğol dönemine ait Uygur metinleri, kronolojik olarak Eski Türkçe için belirlenen tarih aralığının da dışındadır. Yani bir kısım Uygur metni (IX-XII. yüzyıl aralığında yazılanlar) Eski Türkçe dönemine aitken metinlerin diğer bir kısmı (XIII-XIV. yüzyıl aralığında yazılanlar) Orta Türkçe dönemine aittir. Bu durumda, Uygurcanın Eski Türkçe dönemine ait biçimiyle Orta Türkçe dönemine ait biçiminin tek bir dönem olarak ele alınması kronolojik açıdan problemlere neden olmaktadır. Ayrıca bu durum, Moğol dönemindeki dilsel farklılıklarının göz ardı edilmesini de beraberinde getirmektedir. Dolayısıyla, bu problemli durumun giderilmesi için, Moğol dönemi Uygurcasının hem dilsel özellikleri hem de kronolojik durumu nedeniyle Eski Uygurca döneminden ayrı bir dönem olarak ele alınıp incelenmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda Moğol dönemi Uygurcasının neden Eski Uygurcadan ayrı bir dönem olarak ele alınması gerektiği konusu farklı yönleriyle ele alınarak bu dönemin “Erken Orta Uygurca” şeklinde adlandırılması önerilecektir.

Keywords

Eski Türkçe, Orta Türkçe, Eski Uygurca, Eski Uygur Türkçesi, Tarihsel Dönemlendirme

References

• Ağca, F. (2006). Eski Uygur Türkçesiyle yazılmış eserlerin ses ve şekil özelliklerine göre tarihlendirilmesi [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Ağca, F. (2009). 11-12. Yüzyıllara ait Maniheist-Budist ve İslami Türkçe metinlerin ses ve şekil özelliklerine göre Eski Türkçe kavramı ve sınırları. Türk Kültürü, 1, 1-47.
• Ağca, F. (2014). Eski Uygurca metinlerin tarihlendirilişi ile ilgili tespitler. Türkoloji Dergisi, 21 (1), 1-14.
• Ağca, F. (2021). Dillik ölçütlere göre Eski Uygurca metinlerin tarihlendirilmesi. TDK Yayınları.
• Ata, A. (2010). Moğol fütuhatı ve Doğu- Batı Türk yazı dili kavramları üzerine. Türkoloji Dergisi, 17(1), 29-37.
• Ata, A. (2018). Orhun Türkçesi. Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2019). Eski Uygurca hukuk belgelerindeki bazı Moğolca alıntılar üzerine. İ. Delice & M. Erdoğan Taş &
• H. Yekbaş (Ed.), Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan Kitabı içinde (s. 633-640). Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1965). Eski Türkçe üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 12, 77-84.
• Bazin, L. (2020). Bir IV. Yüzyıl Eski Türkçe metni: “Tsın-Chou"da Hun Beyti (çev. Münevver Ebru Zeren ve Aysel Güneş). B. Aslan & M.E. Zeren & M. Kurtuluş & N. Altuner (Ed.), Prof. Dr. Birol Emil Armağanı içinde (s. 377-384). TEDEV Yayınları.
• Berbercan, M. T. (2013). Türk yazı dilinin tarihî dönemleri ve Orta Türkçenin yeri meselesi. Tarih Okulu Dergisi, 2014(XVII).
• Boeschoten, H. (2022). A Dictionary of early middle Turkic, Brill.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk dili tarihi. Enderun.
• De Saussure, F. (2021). Genel dilbilim yazıları (çev. Savaş Kılıç). İthaki.
• Doerfer, G. (1991). Bemerkungen zur chronologischen Klassifikation des alteren Türkischen. AoF 18,1: 170-186
• Doerfer, G. (1993). Versuch einer linguistischen Datierung älterer osttürkischer Texte. Harrassowitz Verlag, Turcologica 14, Wiesbaden.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıcından yirminci yüzyıla türk dili tarihi. Akcağ.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud. Divânu Lugâti’t-Türk. Giriş- Metin- Çeviri- Notlar- Dizin. TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1979). The chronological classification of Old Turkish texts. Central Asiatic Journal. 3(23), 151-175.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic, Brill.
• Von Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin grameri (çev. Mehmet Akalın). TDK Yayınları.
• Golden, P. B. (2008/2009). Ethnogenesis in the tribal zone: The shaping of the Türks, Archivum Eurasiae Medii Aevi 16: 73–112.
• Grønbech, K. (2000), Türkçenin yapısı (Çev. M. Akalın). TDK Yayınları.
• Haugen, E. (1966). Dialect, language, nation. American Anthropologist, 68(4), 922–935.
• Holton, D. & Manolessou, I. (2010). Medieval and early modern Greek. J. Bakker (Ed.), A Companion to the Ancient Greek Language içinde (s. 539-563). Wiley-Blackwell.
• Johanson, L. (2001). Discoveries on the Turkic linguistic map, Swedish Research Institute in Istanbul: Stockholm.
• Johanson, L. (2022). The history of Turkic. L. Johanson & É.Á. Csató (Ed.), The Turkic Languages içinde (s. 83-120). Routledge.
• Lass, R. (2000). Language Periodization and the concept “middle”. I. Taavitsainen (Ed.), Placing Middle English in Context içinde (s. 7-42). Mouton de Gruyter.
• Ligeti, L. (1951). Çin yazısiyle yazılmış barbar glossaları meselesi (çev. Hasan Eren). Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 9(3), 301-328.
• Malone, K. (1930). When did middle English begin? Language, 6(4), 110–117.
• Murray, R. W. (2005). Historical linguistics: The study of language change. W. O'Grady & M. Dobrovolsky & F.
• Katamba (Ed.), Contemporary linguistics An introduction içinde (s. 245-291). Longman.
• Orsoy, S. (2020). Jin Shu’daki bilgiler ışığında ms. 3. yüzyılda Hunlara (Xiong-Nu) genel bir bakış. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 2, sy. 3: 1-10.
• Ölmez, M. (2003). Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu. Toplum ve Bilim 96, Bahar, 62-74.
• Poppe, N. (1965). Introduction to Altaic linguistics, Otto Harrassowitz.
• Pritsak, O. (1982). Das Alttürkische. Handbuch der Orientalistik vol. 5: Altaistik içinde (s. 27-51). Brill.
• Rohlfs, G. (1970). From Vulgar Latin to Old French (çev. Vincent Almazan ve Lilian McCarthy). Wayne State University Press.
• Róna-tas, A. (1968). A brief note on the chronology of the Tun-Huang Cellections. AOH 21: 313-316.
• Róna-Tas, A. (1970). Some problems of Ancient Turkic. Acta Orientalia vol. 32. Syf. 209-229.
• Róna-Tas, A. (1982). The periodization and sources of Chuvash linguistic history. A. Róna-Tas (Ed.), Chuvash studies içinde (s. 113-170). Otto Harrassowitz.
• Róna-Tas, A. (2013). Türkolojiye giriş (çev. İsa Sarı). Nobel.
• Savran, H. (2018). Türk dilinde yuvarlaklaşma olayı ve dudak uyumu. Türkbilig (35), 89-96.
• Schendl, H. (2012). Language contact in Middle English. A. Bergs, & L. J. Brinton (Eds.), Historical Linguistics of English: An International Handbook içinde (s. 505-519). Walter de Gruyter.
• Shen, Z. (1999). Periodization as a type of linguistic classification/语言分期的理论和方法. Journal of Chinese Linguistics, 27(2), 132–145.
• Shimunek, A. vd. (2015). The earliest attested Turkic language The Chieh 羯 (*KłR) language of the fourth century A.D. Journal Asiatique, 303(1), 147-149.
• Şakir Çağatay, S. (1943). Uygur yazı dili. Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1(5), 77-88.
• Şimşek, Y. (2021). Tarihî diyalektoloji araştırmalarında yöntem sorunları: Harezm Türkçesi ve ‘Kıpçakça’. Y.
• Şimşek (Ed.), Orta Türkçe Döneminin İlk Evresi: Sorunları ve Çözüm Önerileriyle Harezm Türkçesi içinde (s. 177-203). Akçağ Yayınları.
• Tekin, Ş. (1962). Uygurlarda sevab tevcihi âdeti ve İslâmlıkta Mevlid Duâsı. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. Sayı 12: 233-246.
• Tekin, Ş. (1976). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 142-192.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe, Türk Dünyası El Kitabı, 2. C., 2. baskı, TKAE Yayınları, 69-119.
• Tekin, T. (1976). E. V. Sevortyan, Etimologiçeskiy slovar’ Tyurkskih yazıkov (Obşçetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovı na Glasnıye), 767 s., Moskva 1974 (Akademiya Nauk SSSR, İnstitut Yazıkoznaniya, İzdatel’stvo ‘Nauka’). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 274-285.
• Tekin, T. (1993). Hunların dili. Doruk.
• Tekin, T. (1997). Tarih boyunca Türkçenin yazımı. Simurg.
• Tekin, T. (1997). Türkoloji eleştirileri. Simurg.
• Tekin, T. & Ölmez, M. (2003). Türk dilleri -giriş-. Yıldız.
• Trudgill, P. (2000). Sociolinguistics: An ıntroduction to language and society. Penguin Books.
• Turan, O. (2010). İlig ünvanı hakkında. Türkiyat Mecmuası, 7, 192-199.
• Uchiyama, J., vd. (2020). Populations dynamics in Northern Eurasian forests: A long-term perspective from Northeast Asia, Evolutionary Human Sciences, 2, E16.
• Zieme, P. (1992). Religion und Gesellschaft im Uigurischen Königreich von Qoco - Kolophone und Stifter des alttürkischen buddhistischen Schrifttums aus Zentralasien, Westdeutscher Verlag.