16. Yüzyıldan Müellifi Meçhul Bir Arapça-Türkçe Manzum Sözlük

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 638 - 670, 20.03.2025

Yunus Kaplan

https://doi.org/10.34083/akaded.1624635

Abstract

Klasik Türk edebiyatı geleneğine zenginlik katan eser türlerinden biri de farklı bir dil öğretiminde yardımcı kaynak olarak kullanılmak üzere hazırlanan sözlüklerdir. Değişik hacim, muhteva ve şekillere sahip olan bu eserlerin çoğunluğu mensur olsa da azımsanmayacak sayıda manzum sözlük de tanzim edilmiştir. Yaklaşık altı asırlık bir dönemde varlık gösteren klasik Türk edebiyatı geleneğinde yüzün üzerinde manzum sözlüğün varlığı tespit edilerek bu eserler ilim âleminin istifadesine sunulmuştur. Bu çalışmalarda farklı diller için kaleme alınanlar olmakla birlikte manzum sözlüklerin daha çok Arapça ve Farsçanın öğretiminde kullanılmak üzere hazırlandıkları ortaya konmuştur. Hem hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmayan hem de müellifi meçhul olan Arapça-Türkçe şeklinde tanzim edilen ve çalışmamızın esası olan sözlük de manzum sözlük silsilesinin halkalarından birini teşkil etmektedir. Müellif tarafından telif tarihi 957/1550-51 yılı olarak zikredilen eser, beyit sayısı 15 ile 41 arasında değişen 9 kıtʻalık sözlük ve 6 beyitlik hâtime bölümlerinden oluşmaktadır. 196 beyitlik sözlük kısmını teşkil eden kısımlardan yedisi kıt‘a, ikisi ise mesnevi nazım şeklindedir. Eserde 900 Arapça kelimenin Türkçe karşılığına yer verilmiştir. Bu çalışmada şimdiye kadar çeşitli vesilelerle tespit edilen Arapça-Türkçe şeklinde tanzim edilmiş manzum sözlükler hakkında özet mahiyetinde bilgiler verildikten sonra, şimdilik bilinen tek yazma nüshası Süleymaniye Kütüphanesinde Yazma Bağışlar Koleksiyonu 5154 numarada kayıtlı olan manzum sözlüğün şekil ve muhteva özellikleri üzerinde durularak çeviri yazılı metnine yer verilmiştir.

Keywords

Klasik Türk edebiyatı, 16. yüzyıl, sözlük, manzum sözlük.

An Arabic-Turkish Poetic Dictionary of Unknown Authorship from the 16th Century

Abstract

One of the types of works that enrich the tradition of classical Turkish literature is dictionaries prepared as auxiliary resources for teaching a different language. Although the vast majority of these works, which vary in volume, content, and form, are in prose, a significant number of verse dictionaries have also been composed. In studies conducted on the classical Turkish literature tradition, which spanned nearly six centuries, the existence of over a hundred verse dictionaries has been identified and presented for the benefit of the academic world. While these studies include dictionaries written for different languages, it has been revealed that verse dictionaries were primarily prepared for teaching Arabic and Persian. An Arabic-Turkish dictionary, which is both absent from the sources and of unknown authorship, constitutes one of the links in the chain of verse dictionaries. The work, whose date of composition is stated by the author as 957/1550-51, consists of a dictionary section with nine qit'as (stanzas) varying between 15 and 41 verses, and a six-verse conclusion. Of the nine qit'as that make up the dictionary section, which comprises 196 verses, seven are in the qit'a form, while two are in the mathnawi form. The work includes 900 Arabic words along with their Turkish equivalents. In this study, after providing a summary of the Arabic-Turkish verse dictionaries identified on various occasions thus far, the formal and content characteristics of the verse dictionary, whose only known manuscript copy is currently recorded under number 5154 in the Manuscripts Donations Collection of the Süleymaniye Library, are examined, and its transliterated text is presented.

Keywords

Classical Turkish literature, 16th century, dictionary, poetic dictionary

References

• Ahterî, Mustafa (1310). Ahterî-i kebîr. Matbaa-yı Âmire.
• Boran, U. (2016). Sözlükçülük geleneğimize umumi bir bakış ve Edirne Müftüsü Fevzi Efendi’nin Arapça-Türkçe manzum sözlüğü: Tuhfe-i Fevzî. Şarkiyat Mecmuası, 28, 73-154.
• Ceviz, N. & Gündüzöz, S. (2006). Osmanlı Medrese kültüründe manzum ilmî eser geleneğinin güzel bir örneği: Lügat-ı Yûsuf. Ekev Akademi Dergisi, 10(29), 211-30.
• Devellioğlu, F. (2011). Ansiklopedik Osmanlıca-Türkçe lûgat. Aydın Kitabevi.
• Doğan Averbek, G. (2018). Dillerinden biri Türkçe olan manzum sözlükler üzerine yapılan çalışmalar bibliyografyası. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 21, 85-114.
• Doğan Averbek, G. (2021, 23 Kasım). Tuhfe-i Fedâyî (Fedâyî Mehmed Dede). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tuhfe-i-fedayi-fedayi-mehmed-dede.
• Doğan, H. (2016). Budinli Cihâdî ve ‘Teşrîh-i Tıbâ’ isimli Türkçe-Arapça manzum sözlüğü. Littera Turca, Journal of Turkish Language and Literature, 2(4), 16-32.
• Doğan, H. (2024). Tuhfe literatürüne ek: Şerîfî-zâde Âlî ve Resm-i Âlî adlı Türkçe-Arapça manzum sözlüğü. Edebî Eleştiri Dergisi, 8(2), 435-459.
• Ekici, H. & Güneş, İ. (2023). Feyzî-i Üsküdârî Arapça-Türkçe manzum sözlük (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Sonçağ Akademi.
• Eliaçık, M. (2013). Türkçe-Arapça manzum bir lügat: Müfîdü’l-Müstefîdîn ve büyük istinsâhî farklar. Turkish Studies, 8(13), 81-93.
• Fidan, Z. (2020). Abdülcelîl Bin Yûsuf El-Akhisarî’nin Arapça-Türkçe manzum sözlüğüne yaptığı şerh: Şerh-i seb‘atü ebhur. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (25), 373-388.
• Fidan, Z. (2023). Abdülcelîl bin Yûsuf el-Akhisarî'nin (ö. 1618'den sonra) Şerh-i Seb’atu Ebhur Adlı Arapça-Türkçe Manzum Sözlük Şerhi (İnceleme-Tenkitli Metin) [Doktora Tezi]. Sakarya Üniv.
• Gülhan, A. (2010). Şeyh Ahmed ve Manzum Sözlüğü Nazmü’l Leâl. Zeitschrift für die Welt der Türken, Journal of World of Turks, 2(2), 201-225.
• İnce, Y. (2002). Manzum Sözlükler ve Şemsî’nin Cevâhirü’l-Kelimât’ı üzerine bir dil incelemesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(2), 175-182.
• Kadıoğlu, İ. (2018). Tezkire-i Şuʻarâ-yı Âmid. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Kaplan, Y. & Özkat, M. (2023). 17. yüzyılda kaleme alınmış Arapça-Türkçe manzum bir sözlük: Tuhfe-i Âmidî.
• Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 35, 74-113.
• Kaplan, Y. (2018). Bilinmeyen bir Arapça-Türkçe manzum sözlük: Lugat-ı Visâlî. Dede Korkut, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7(15), 54-75.
• Kaplan, Y. (2020). Müellifi ve telif tarihi meçhul bir Arapça-Türkçe manzum sözlük: “Bülgatü’s-Sıbyân”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3, 41-70.
• Kaplan, Y. (2022). Kerîmî’nin Arapça-Türkçe manzum sözlüğü: İsbâh. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29, 719-736.
• Kaplan, Y. (2022). Tuhfe türüne bilinmeyen bir örnek: Rüknî’nin İngilizce-Türkçe manzum sözlüğü (Lehce-i Lankıviç). Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 6(2), 485-531.
• Kaplan, Y. (2024). 16. yüzyıldan bilinmeyen bir Arapça-Türkçe manzum sözlük: Elfiyye. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 11, 351-373.
• Kılıçarslan, O. (2021). Rûhu’l-Edeb/Arapça-Türkçe manzum sözlük. Grafiker Yay.
• Köksoy, M. (2011, 29 Kasım). Subha-i sıbyân (Mehmed Müfettiş). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/subha-i-sibyan-mehmed-mufettis
• Kuybu Durmaz, E. & Öztürk, Z. (2022). Müellifi ve telif tarihi bilinmeyen Arapça-Türkçe bir manzum sözlük. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(42), 437-465.
• Muhtar, C. (1986). İslâmda sözlük çalışmaları. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, 363-70.
• Muhtar, C. (1993). İki Kur’an sözlüğü luğat-ı Ferişteoğlu ve luğat-ı kânûn-ı ilâhî. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Ölker, P. (2015). Manzum sözlük geleneği ve Mahmûdiyye. Palet Yayınları.
• Öz, Y. (1996). Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Öz, Yusuf (2016). Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler. TDK Yayınları.
• Özkan, F. H. (2013). Bozoklu Osman Şâkir ve şehdü elfâz’ı. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(26), 428-62.
• Öztürk, Z. & Jaradat, (2021). İbn Kalender’in manzum sözlüğü: Türkî vü Tâzî. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(41), 1093- 1150.
• Sarı, M. (2004). El-Mevârid, Arapça-Türkçe lûgat. İpek Yayınları.
• Sinan Nizam, B. (2023). Türk ü Tâzî, İbn-i Kalender’in Arapça-Türkçe manzum sözlüğü. Nobel Yayınları.
• Sinan Nizam, B. (2024, 1 Aralık). Manzum lugat (Mustafa B. Ömer/Feyzî-i Üsküdârî). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/manzum-lugat-mustafa-b-omer-feyzi-i-uskudari-tees-1508
• Tanrıverdi, E. (2008). Merkezzâde Ahmet Efendi ıslâh-ı merkezî: Ferişteoğlu lügati tashih ve ikmal çalışması. Konya: Adal Ofset.
• Tiryakiol, (2013). Dil öğretimi geleneğimizde manzum sözlükler (tuhfe-i ‘Âsım örneği) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Türkmen, M. (2023). Teşrîh-i tıbâʿ (Arapça-Türkçe manzum-mensur sözlük). DBY Yayınları.
• Uluocak, M. & Eroğlu, (2024). İmâdî’nin Arapça-Türkçe manzum sözlüğü: İlm-i lügat. Türk Dili Alanında Araştırmalar ve Değerlendirmeler (ss. 7-30). Gece Kitaplığı.
• Uz, Ö. (2019). Türkçe-Arapça manzum sözlüklerimizden tuhfe-i Hâcibî. Turkish Studies, 14(7), 4087-4111.
• Yakar, H. İ. (2007). Manzum sözlüklerimizden tuhfe-i Fedâ’î. Turkish Studies, 2(4), 1015-1025.
• Yakar, H. İ. (2009). Türkçe-Arapça manzum sözlüklerimizden nazm-ı ferâ’id. Turkish Studies, 4(4), 995-1024.
• Yazar, S. (2022, 15 Kasım). Seb'atu Ebhur ve Şerhi (Celîlî). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/seb-atu-ebhur-ve-serhi-celili.
• Yazar, S. (2024, 5 Aralık). Sükker-i sâfî (Celîlî, Abdülcelîl B. Yûsuf). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/sukker-i-safi-celili-abdulcelil-b-yusuf.
• Yeni Tarama Sözlüğü (1983). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yurtseven, N. (2003). Türk edebiyatında Arapça-Türkçe manzum lugatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin nuhbe’si [Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Üniversitesi.