al-Ishtighāl in Arabic Language Within the Context of Verses of Qurān

Yıl 2022, Sayı: 18, 535 - 572, 30.06.2022

Naim Yaman

https://doi.org/10.18498/amailad.1095474

Öz

One of the topics of ‘ilm al-naḥw which deals with the syntax and the iʻrāb of the Arabic grammar, is ishtighāl. Ishtighāl is a term used for when a noun is mentioned first in a sentence, and then an āmil acts upon a pronoun referring to that noun, or upon a muḍāf in which the pronoun is the muḍāf ilayh and therefore cannot act upon the noun. Ishtighāl, in general terms means that āmil is preoccupied with the pronoun of the maf‘ūl, and it is one of the issues that classical naḥw scholars criticized most. This is because ishtighāl has many linguistic problems. Among these problems is that classical naḥw scholars belong to different schools and modern linguists have serious difference of opinions on āmil of the antecedent noun. Scholars of the Baṣra school suggested that the āmil is necessarily omitted whereas scholars of the Kūfa school emphasized that the āmil is not omitted but what makes the antecedent noun manṣūb is the āmil mentioned afterwards. In addition to this, there are even some scholars of naḥw who completely reject the existence of āmil in the case of ishtighāl and thinks that being marfū‘ or manṣūb of the antecedent noun is subject to intention of the addresser. Besides, some naḥw scholars evaluate ishtighāl as a special style. Another problem related to ishtighāl is about i‘rāb of the the antecedent noun. Classical naḥw scholars state that i‘rāb of the the antecedent noun is either marfū‘ or manṣūb. They classified i‘rāb of the the antecedent noun into five categories based on necessity (wujūb), option (tarjīḥ) and permissibility (jawāz). Based on our studies, we can say that it is permissible (jāiz) for this noun to be marfū‘ or manṣūb, since rules have exceptions within them, naḥw scholars have various opinions about the rules and there are different types of qirāat in verses that are used as evidence for necessity (wujūb) of being marfū‘ or manṣūb. This permissibility (jawāz) arises mostly from handling ishtighāl in terms of i‘rāb and ignoraning the meaning aspect. Although there is permissibility (jawāz) for i‘rāb of ishtighāl, the meaning necessitate the necessity (wujūb), since the meaing in which the antecedent noun becomes marfū‘ is not the same when it becomes manṣūb.
Another problem related to ishtighāl is its indication. The fact that scholars of naḥw in the classical period, except Ibn Maḍāʼ, recognizes assumption of āmil, led rhetoric scholars think that ishtighāl indicates ta’kīd and takhṣīṣ. On the other hand, the opposition of the last period linguists to the theory of ‘āmil in the case of ishtighāl has led them, unlike rhetoric scholars, to the idea that there is no ta’kīd nor takhṣīṣ in ishtighāl. According to them, being a manṣūb antecedent originates in that the addresser uses this noun for a specific aim such as emphasizing and underlying. This study emerges as a result of the aforementioned problems and the absence of a Turkish study about ishtighāl which is one of the main reasons for rejection of the theory of ‘āmil. This study consists of three parts. Firstly, ishtighāl is handled in general. The conceptualization process of ishtighāl, its definition and its elements and the rules for i‘rāb of the antecedent noun determined by naḥw scholars are in this part. In the second part, the opinions about the ‘āmil of the antecedent noun are systematically tackled under three titles. Third part evaluates ishtighāl over the verses of Qur’ān which are the basic source of Arabic grammar. As a result, there are eight examples for ishtighāl rules in Qur’ānic verses. These rules are addressed item by item and the verses that are the basis for these rules are interpreted.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Naḥv, Āmil, Ishtighāl.

Kur’ân Ayetleri Bağlamında Arap Dilinde İştiğâl

Öz

Arap gramerinin söz dizimi ve i‘râb boyutunu ele alan nahiv ilminin konularından biri iştiğâldir. İştiğâl, bir ismin önce zikredilmesi ve isimden sonra gelen bir âmilin o isme ait bir zamirle veya o zamire muzâf olan bir isimle meşgul olup önce gelen isme tesir edememesidir. Genel bir ifadeyle âmilin, mefûlün zamiri ile meşgul olması anlamına gelen iştiğâl, klasik nahiv alimlerinin en çok eleştiriye tabi tutulduğu meselelerden biridir. Bunun nedeni iştiğâlin, içerisinde pek çok dilsel problemi barındırmasıdır. Söz konusu problemlerden biri, farklı ekollere mensup klasik nahiv âlimleri ve modern dilbilimcilerin iştiğâl bahsinde mütekaddim ismin âmili hususunda ciddi görüş ayrılıkları içinde olmalarıdır. Basra ekolü, âmilin vücûben hazfedildiğini savunurken Kûfe ekolü, iştiğâlde âmilin hazfedilmediğini belirtmiş ve mütekaddim ismi nasb edenin kendisinden sonra gelen âmil olduğunu ifade etmiştir. Mütekaddim ismin merfû ya da mansûb olmasını tamamen mütekellimin amacına bağlayıp iştiğâl konusunda âmil nazariyesini tamamen reddeden nahivciler de olmuştur. Bunun yanında iştiğâli özel bir üslup olarak değerlendiren dil âlimleri de mevcuttur. İştiğâle dair bir diğer problem ise mütekaddim ismin i‘râbı hakkındadır. Klasik nahiv âlimleri mütekaddim ismin i‘râbında merfû veya mansûb olmak üzere iki hüküm olduğunu belirtmişlerdir. Onlar, bu ismin merfû veya mansûb olmasını vücûbiyet, tercihlik ve câizlik üzerinden değerlendirerek mütekaddim ismin i‘râbını beş kısımda ele almışlardır. Ancak yaptığımız çalışmalar neticesinde kaidelerin kendi içlerinde istisnalar içermesi, nahiv âlimlerinin kaidelere dair farklı görüş beyan etmeleriyle mütekaddim ismin, merfû veya mansûb olmasının vücûbiyetine dair delil olarak getirilen ayetlerde farklı kıraatlerin olması sonucu bu ismin merfû veya mansûb gelmesi câiz görülmüştür. Mevzubahis câizlik, iştiğalin genel anlamda mana boyutunun göz ardı edilip daha çok i‘râb yönünden ele alınmasından kaynaklanmaktadır. Her ne kadar iştiğalin i‘râbında caizlik söz konusu olsa da mana i‘râbın vücûbiyetini gerektirmektedir. Çünkü mütekaddim isim merfû getirildiğinde kastedilen mana ile mansûb getirilirken kastedilen mana aynı değildir. İştiğâle dair bir diğer problem ise iştiğâlin delaleti sorunudur. İbn Madâ dışındaki klasik nahiv âlimlerinin âmil takdirine gitmeleri, belagat âlimlerini iştiğalin tekîd ve tahsîse delalet ettiği görüşüne sevk etmiştir. Buna karşın özellikle son dönem dilbilimcilerin iştiğalde âmil takdirini kabul etmeyip âmil nazariyesine karşı çıkmaları, belagat âlimlerinin aksine onları iştiğalde te’kîd ve tahsîsin olmadığına yönlendirmiştir. Onlara göre burada ismin mansûb mütekaddim olması mütekellimin bu isme önem verme, vurgu yapma vb. gibi özel bir amaç için kullanmasından kaynaklanmaktadır. Bu çalışmanın meydana gelmesinde yukarıda zikredilen problemlerin göz önünde bulundurulması ve üzerine bu kadar çok tartışmanın yaşandığı, ayrıca âmil nazariyesini reddetmenin başlıca sebeplerinden biri olan iştiğâle dair Türkçe yapılmış herhangi bir çalışmanın olmaması etkili olmuştur. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde iştiğâl genel hatlarıyla ele alınmaya çalışılmıştır. Burada iştiğâl teriminin kavramsallaşma sürecine, tanımına ve iştiğâlin rükünlerine değinilip ardından mütekaddim ismin i‘râbına dair nahiv âlimleri tarafından konulan kaidelere detaylı bir şekilde yer verilmiştir. İkinci bölümde mütekaddim ismin âmili hakkında ortaya atılan görüşler üç başlık altında toplanarak sistematik bir şekilde ele alınmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise iştiğâl, Arap dil kaidelerinin temel dayanağını oluşturan Kur’ân ayetleri üzerinden değerlendirilmeye tabi tutulmuştur. Bu değerlendirmenin neticesinde iştiğâle dair konulan kâidelerden Kur’ân’da sadece sekizine ait örneklere rastlanmıştır. Bu mevcut kaidelerden her biri maddeler halinde zikredilmiş ve bu maddelere örneklik teşkil eden ayetler, irâb ve mana açısından yorumlanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Nahiv, Âmil, İştiğâl

Kaynakça

• Abdulhamid, Muhammed Muhyiddin. Durûsu’t-tasrîf. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
• Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen el-Mücâşiî. Meâni’l-Kurân. thk. Hüdâ Mahmud Kurrâe. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1990.
• Bâbetî, Azîze Fevvâl. el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’n-nahvi’l-Arabî, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1992.
• Bağdâdî, Abdulkadir b. Ömer. Hizânetu’l-edeb ve lubbu lubâbi lisâni’l-Arab, thk. Abdusselam Muhammed Harun. 13. Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 4. Basım, 1418/1997.
• Birgivî, Zeynuddîn Muhammed b. Pîr Ali b. İskender. İzhâru’l-esrâr fi’n-nahv. thk. Enver b. Ebî Bekr ed-Dâğıstânî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2009.
• Bulut, Ali. “İbn Madâ’nın Arap Dilindeki Âmil Nazariyesine Yönelik Eleştirileri”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 6/23 (Güz 2006), 62-74. http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D02424/2006_6_23/2006_6_23_BULUTA.pdf Câmi, Nureddin Abdurrahman b. Ahmed. el-Fevâidü’z-ziyâiyye el-marûf bi Şerhi’l-Câmi. tkd. Meclisü’l-Medîneti’l-İlmiyye. Pakistan: Mektebetü’l-Medîne, 1. Basım, 2014.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-luga. thk. Ahmet Abdulgafur Attâr. 5. Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1987.
• Dakr, Abulğanî. Mucemu’l-kavaidi’l-Arabiyyeti fi’n-nahvi ve’t-tasrîf. Dımeşk; Dâru’l-kalem, 1. Basım, 1986.
• Derviş, Muhyiddin b. Ahmed Mustafa. İ’râbu’l-Kurân ve beyânuh. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 1415/1995.
• ‘Arcâ Cihâd Yusuf. Zâhiretü’l-iştiğâl fi’l-Arabiyye. Amman: el-Câmiatü’l-Ürdüniyye, Külliyetü’d-dirâsâti’l-ulyâ, Yüksek Lisans tezi, 1991.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-İnsâf fî mesâili’l-hilâf beyne’n-nahviyyîn el-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• Evsî, Abbâs Ali. “Üslûbu’l-iştiğâl ve delâletüh fi’l-Arabiyye”. Mecelletü ebhâs Mîsân 9/17 (2012), 181-199. https://www.iasj.net/iasj/article/83529
• Ezherî, Halid b. Abdillah. Şerhu’t-Tasrîh ‘ale’t-Tavdîh. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyad b. Abdillâh el-Absî. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî-Muhammed Ali en-Neccâr-Abdulfettâh İsmail eş-Şiblî. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Hasan, Abbas. en-Nahvu’l-vâfî. 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Me‘ârif, 3. Basım, ts.
• Hatîb, Abdullatîf. Muècemu’l-kırâât. Dımeşk: Dâru Seèdiddîn, 2000.
• İbn Akîl, Bahâuddîn Abdullah b. Abdirrahman b. Abdillah. Şerhu İbn-i ‘Akîl ‘ala Elfiyyeti İbn-i Mâlik. thk.
• Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd. 4. Cilt. Beyrut: Müessestü’r-Risâleti Nâşirûn, 2015.
• İbn Âşûr,Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye li’n-neşr, 1984.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Muhteseb fî tebyînî vücûhi şevâzi’l-kırââti ve’l-îdâhi anha. thk. Ali en-Necdî Nâsıf-Abdulfettah İsmail Şilbî. 2 Cilt. Mısır: Dâru Sezgîn, 1986.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullah-Hebbûd, Berekât Yusuf. Evdahu’l-mesâlik ilâ Elfiyeti İbn Mâlik ve me‘ahu Misbâhu’s-sâlik ilâ Evdahi’l-mesâlik. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed el-Bukâî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2007.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullah. Muğni'l-lebîb ‘an kütübi’l e‘ârib. thk. Mâzin el-Mubârek-Muhammed Ali Hamidullah. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 6. Basım, 1985.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Abdullah. Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-Sada. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2010.
• İbn Yaîş, Muvaffakuddîn Yaîş b. Ali. Şerhu’l-Mufassal li’bn-i Yaîş. thk. İbrahim Muhammed Abdullah. 6 Cilt. Kahire: Dâru Sa‘diddîn, 2013.
• İbnu’l-Hâcib, Cemaluddîn Osman b. Ömer b. Ebî Bekr. el-Kâfiyetu fî ‘ilmeyi’n-nahv ve eş-Şâfiyetu fî ‘ilmi’t-Tasrîf ve’l-hatti. thk. Salih Abdulazîm eş-Şâir. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 2010.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl. el-Usûl fi’n-nahv. thk. Abdu’l-Hüseyin el-Fitilî. 3 Cilt. Lübnan-Beyrut: Müessestü’r-Risâle, ts.
• İşteyye, Hıfzî Hâfız. “Üslûbu’l-iştiğâl fi’n-nahvi’l-Arabî nakd ve binâ”. el-Mecelletü’l-Ürdüniyye fi’llügati’l-Arabiyye ve Âdâbiha 8/1 (Ocak 2012), 141-177. https://down.ketabpedia.com/files/bkb/bkb-ar10349-ketabpedia.com.pdf
• Kazvînî, Celaluddîn Muhammed b. Abdurrahman el-Hatîb. el-Îdâh fî ulûmi’l-belâğati. thk. Muhammed Abdülmünim Hefâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, ts.
• Kurtûbî, İbn Madâ. Kitabu’r-Redd ‘ale’n-nuhât. thk. Şevki Dayf. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1947.
• Mahzûmî, Mehdî. Fi’n-Nahvi’l-Arabî nakd ve tevcih. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 2. Basım, 1986.
• Mehmetali, Bekir. “Üslûbu’l-iştiğâl beyne’l-kâide ve’l-isti‘mâl”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2019), 63-80. http://isamveri.org/pdfdrg/D02042/2019_1/2019_1_MEHMETALI.pdf
• Muhallefî, Abdullah Hamûd Muhammed. el-İştiğâl ‘inde’n-nahviyyîn. Mekke: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, Külliyetü’l-Lügati’l-Arabiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1987.
• Mustafa, İbrahim. İhyâu’n-nahv. Kahire: b.y., 1992.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhâlik ‘Udayme. 4 Cilt. Kahire: Vizâratü’l-Evkâf-el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye- Lecnetü İhyâi’l-İslâmiyye, 1415/1994.
• Nâcî, Muhammed Enes. el-İştiğâl ve’t-tenâzu’ fî davi’l-Kurâni ve kırâetihi. Malezya: Câmietu’l-Medîneti’l-Alemiyyeti, Külliyetu’l-Lugati, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Ne‘îmî, Hişâm Sa‘îd Mahmûd. “Bâbü’l-iştiğâl (Muhâvele li’t-tevcîh)”. Mecelletü Külliyeti’l-ulûmi’l-İslâmiyye 40/8 (Aralık 2014), 365-398. https://jcois.uobaghdad.edu.iq/index.php/2075_8626/article/view/518/532 Nehhâs, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed b. İsmail. İ’râbu’l-Kurân. thk. Abdülmünim Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Ömer, Ahmed Muhtar. Mu‘cemu’l-lügati’l-Arabiyyeti’l-muâsirati. 4 Cilt. Kahire: Âlemu’l-Kütüb, 2008.
• Sabbân, Ebu’l-İrfân Muhammed b. Ali. Hâşiyetü’s-Sabbân ‘ala Şerhi’l-Eşmûnî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 2009.
• Sâmerrâî, Fadıl Salih. Meâni’n-nahv. 4 Cilt. Beyrut: Dârü İbn-i Kesîr, 2017.
• Sâmerrâî, Muhammed Fadıl. en-Nahvu’l-Arabî ahkâmun ve me‘ânin. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru İbn-i Kesîr, 2014.
• Saydâvî, Yusuf. el-Kefâf Kitâbün yuîdu savğe kavâidi’l-lüğati’l-Arabiyyeti. Dımeşk: Dârü’l-fikr, 1999.
• Sîbeveyhi, Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. İmîl Bedî‘ Ya‘kûb. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1438/2017.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasan b. Abdillah b. Merzubânî. Şerhu Kitâbi Sîbeveyh. thk. Ahmed Hasan Mehdalî-Ali Seyyid Ali. 5 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. tlk. Dr. Mahmud Süleyman Yâkût. el-İktirâh fî usûli’n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Beyrutî, 1426/2006.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hemu’l-Hevâmi‘ fî Şerhi Cem‘i’l-Cevâmi‘. thk. Ahmed Şemsuddin. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Sübkî, Ebû Hâmid Bahâüddîn Ahmed b. Alî b. Abdilkâfî el-Mısrî. ‘Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-Miftâh. thk. Abdülhamid Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l- Asriyye, 2003.
• Şimşek, Şahin. “İbrahim Mustafa’nın Nahiv İlminin Islahına Dair Görüşleri”, AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/12 (Güz 2018), 430-456. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dergiabant/issue/41947/446876
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. el-Hüseyn b. Abdillâh el-Ezecî el-Bağdâdî. el-Lübâb fî ʿileli’l-binâi ve’l-iʿrâb. thk. Abdu’l-ilâhi an-Nabhân. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Yerinde, Adem. Klasik Nahiv Eleştirisi İbn Madâ el-Kurtûbî ve Nahivciliği. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
• Yesûî, Luis Ma‘lûf. el-Müncid fi'l-lügati’l-Arabiyyeti’l-muasara. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 2008.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım. el-Cümel fi’n-nahv. thk. Ali Tevfîk el-Hamad. Ürdün: Müessesstü’r-Risâle-Dâru’l-Emel, 1984.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kasım. el-Îdâh fî İleli’n-nahv. thk. Mazin el-Mubârek. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1979.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Mufassal fî sınâ‘ati’l-i‘râb. thk. Eş-Şirbînî Şerîde. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2013.