Birgivi’s Approach to Qiraat (A Study in the Specificity of his Commentary Muqaddimat al-Müfessirin)

Year 2025, Issue: 25, 454 - 480, 30.06.2025

Mehmet Kara

https://doi.org/10.18498/amailad.1536094

Abstract

This article aims to identify and analyze the approach to qiraat in the work Muqaddimat al-Mufassirin, authored by Imam Birgivi (d. 981/1573), a prominent 16th-century Ottoman scholar renowned for his contributions to various Islamic sciences, including Arabic language, tafseer, fiqh, hadith, kalam, tasawwuf, qiraat, and tajwid. The study specifically examines his commentary on the Qurʾanic verses from Surat al-Fatiḥa to verse 98 of Surat al-Baqara, acknowledging that this work does not constitute a complete tafseer. Accordingly, Imam Birgivi’s perception of qiraat has been determined primarily through the concepts of authentic (sahih) and anomalous (shadhdh) recitations. Based on this framework, the author’s views regarding the criteria required for a recitation to be considered authentic have been identified. Among the three conditions for the validity of qiraat, particular attention has been given to the requirement that a recitation must be transmitted from the Prophet (salla Allahu alayhi wa-sallam). The author’s explanations on this criterion, as well as his interpretation of the term Qiraat al-Nabi (the Recitation of the Prophet), have been examined within this study. Additionally, emphasis has been placed on the principle widely acknowledged among scholars of qiraat, which asserts that a mode of recitation must be transmitted from earlier generations to later ones, encapsulated in the maxim: Qiraat is a tradition (sunnah) that must be followed.
In the context of the classification of qiraat al-sabʿa (the seven canonical recitations), which became widespread due to the influence of Ibn Mujahid (d. 324/936) in the early period of qiraat history, and the classification of qiraat al-‘ashr (the ten canonical recitations), which gained prominence particularly after Ibn al-Jazari (d. 833/1429), Imam Birgivi’s preference has been examined. In this regard, the author primarily adheres to the classification of qiraat al-sabʿa. However, in certain instances, he also references the three additional qiraat of Yaʿqub, Abu Jaʿfar, and Khalaf, which complete qiraat al-sabʿa into qiraat al-ʿashr. Accordingly, it has been determined that Birgivi considers the recitations included in qiraat al-sabʿa as sahih qiraat, while categorizing the remaining recitations as shadhdh qiraat. Therefore, it can be stated that the author’s perception of sahih and shadhd qiraat is shaped through the classification of qiraat al-sabʿa. Despite being a scholar who lived after Ibn al-Jazari, his preference not to adopt the qiraat al-ʿashr classification is considered noteworthy in this context.
It is well known that the qiraat permissible for recitation in prayer differ from those used as a method of inference in tafseer, as all qiraat—whether sahih or shadhdh—are utilized in exegetical analysis. In this regard, Birgivi also employs both sahih and shadhdh qiraat in his tafseer to explain verses, drawing upon them for linguistic analysis in terms of sarf (morphology) and nahw (syntax) as well as for insights into Arabic dialectal variations. In this context, selected verses from the relevant tafseer have been examined to analyze the author’s assessments within the framework of the qiraat-tafseer relationship. Accordingly, examples of sahih and shadhdd qiraat cited by the author have been presented, particularly in relation to his sarf analysis of words. These examples include differences in verb patterns, active-passive voice distinctions, third-person versus second-person variations, and whether a term is read as a noun or a verbal noun (masdar). Additionally, the method by which the author explains issues using sahih and shadhdd qiraat while analyzing verses or sentences from a syntactic perspective has been described. Given that Birgivi remains a significant reference for many Arabic learners, particularly in Turkey, through his works al-ʿAwamil and al-Izhar, and that he has expressed opinions on various jurisprudential matters, this study evaluates the extent and manner in which he utilizes differences in qiraat for linguistic analysis and interpretive depth in the exegesis of Qurʾanic verses. Additionally, this study examines whether the author addresses differences in qiraat arising from Arabic dialectal variations, such as the assimilation (idgham) or clarification (izhar) of two letters with identical or similar points of articulation and characteristics, the verification (tahqiq) or simplification (takhfīf) of the hamzah, and the inclination of fatha or madd towards kasra, including the recitation variants of fath, taqlil, and imala.

Keywords

Qiraat, at-Tafsîr, Birgivî, al-Sahîh, al-Şâz

Birgivî’nin Kıraatlere Yaklaşımı (Mukaddimetü’l-Müfessirîn Adlı Tefsiri Özelinde Bir İnceleme)

Abstract

Bu makalede Osmanlı Devleti’nin en ihtişamlı dönemlerinde yaşamış ve Arap dili, tefsir, fıkıh, hadis, kelam, tasavvuf, kıraat, tecvid gibi pek çok ilme dair telifi bulunan Birgivî Mehmed Efendi ismiyle maruf 16. yüzyıl âlimlerinden İmam Birgivî’nin (öl. 981/1573), Fâtiha sûresi ile Bakara sûresinin 98. âyetine kadar olan Kur’an âyetlerinin tefsirinin yer aldığı, tam bir tefsir olmayan Mukaddimetü’l-müfessirîn ismiyle neşredilen eseri özelinde kıraatlere yaklaşımı tespit ve tahlil edilmeye çalışılmıştır. Bu itibarla öncelikle sahih ve şaz kıraat telakkisi üzerinden Birgivî’nin kıraat tasavvuru tayin edilmiş ve buna göre sahih bir kıraatte bulunması gereken kriterler noktasında müellifin kanaati belirlenmiştir. Kıraatlerin sıhhat şartları açısından zikredilen üç kriterden biri olan kıraatlerin Hz. Peygamber’den mervî olması gerektiği şeklindeki kriter hususunda müellifin açıklamaları ve “Kırâatü’n-Nebî” ifadesinin maksudu konusundaki izahları da bu çalışmada değinilen meselelerden olmuştur. Bu noktada kıraat ilminde bir okuyuşu, sonrakilerin öncekilerden ahzetmesi gerektiğini belirten “Kıraat, tâbi olunması gereken bir gelenektir/sünnettir.” şeklinde ehlince malum olan kıraat prensibine riayeti üzerinde de durulmuştur.
Kıraat tarihinin ilk dönemlerinde İbn Mücâhid’in (öl. 324/936) etkisiyle yaygınlaşan kırâat-i seb’a tasnifi ya da sonraki dönemlerde özellikle İbnü’l-Cezerî (öl. 833/1429) sonrasında meşhur olan kırâat-i aşere tasnifi bağlamında Birgivî’nin tercihi ortaya konulmuştur. Bu noktada müellif, kırâat-i seb’a tasnifini tercih etmekle beraber bazı yerlerde kırâat-i seb‘a’yı kırâat-i aşere’ye tamamlayan Ya‘kûb, Ebû Ca‘fer ve Halef olmak üzere üç kıraat imamından da aktarımda bulunmuştur. Bu itibarla kırâat-i seb’a tasnifinde geçen kıraatleri sahih kıraat, diğer kıraatleri ise şaz kıraat olarak nitelendirdiği tespit edilmiştir. Dolayısıyla müellifin kıraat tasavvuruna göre sahih veya şaz kıraat telakkisini kırâat-i seb’a tasnifi üzerinden oluşturduğu söylenebilir. İbnü’l-Cezerî sonrasında yaşayan bir âlim olmasına rağmen kırâat-i aşere tasnifini tercih etmemesi bu bağlamda dikkate değer görülmüştür.
Namazda okunması câiz olan kıraatlerle, tefsirde bir tefsir yöntemi olarak istidlal edilen kıraatlerin ayrıştığı, zira tefsirde sahih veya şaz fark etmeksizin tüm kıraatlerden faydalanıldığı bilinmektedir. Birgivî de bu itibarla tefsirinde sarf veya nahiv ilmi açısından dil tahlili ya da Arap dili lehçeleri bakımından sahih veya şaz tüm kıraatlerden istidlalde bulunmak suretiyle âyetleri izah etmeye çalışmıştır. Bu kapsamda ilgili tefsirden örnek âyetler seçilerek kıraat-tefsir ilişkisi bağlamında zikredilen hususlarda müellifin değerlendirmeleri inceleme konusu yapılmıştır. Bu bağlamda müellifin fiillerde bab farklılığı, malûm-meçhul, gâib-muhatap farklılığı, bir lafzın isim veya masdar kipinde okunması gibi farklılıklar üzerinden sarf ilmi açısından tahlile tabi tuttuğu kelimeler için zikrettiği sahih veya şaz kıraatlerden örnekler verilmiştir. Yanı sıra âyetleri veya âyetlerdeki cümleleri nahiv ilmi açısından tahlil ederken sahih veya şaz kıraatlerle meseleyi açıklama yöntemi de tasvir edilmiştir. Zira Avâmil ve İzhâr isimli eserleriyle özellikle ülkemizde Arapça öğrenmek isteyen birçok kimsenin hâlâ kendisinden istifade ettiği, fıkıhla ilgili birçok meselede görüş beyan etmiş olan müellifin bu noktada dilbilim açısından ve yorum zenginliği bakımından âyetlerdeki kıraat farklılıklarından ne ölçüde ve nasıl istidlalde bulunduğu konusu çalışmamız kapsamı içerisinde değerlendirilmiştir. Ayrıca mahreçleri veya sıfatları aynı ya da yakın olan iki harfin idğamı-izhârı, hemzenin tahkiki-tahfifi, fethanın-meddin kesreye meyilli okunup okunmaması ile ilgili feth-taklîl-imâle vecihleri vb. türden Arap dilinin lehçelerinden kaynaklanan farklı kıraatleri müellifin zikredip zikretmediği de bu çalışmada yer verilen konulardandır.
Kıraat ilmi özelinde bu ilmin temel meselerinden birisi sayılan resmu’l-mushafla alakalı Risâle fî beyâni rusûmi’l-mesâhifi’l-Osmâniyyeti’s-sitte isimli hususi bir risalesi bulunan müellifin aynı zamanda tecvid ilminin meselelerini inceleme konusu yaptığı ed-Dürrü’l-yetîm adlı telifi de vardır. Bu vesileyle kıraat ilminin çeşitli meselelerine dair telifi bulunan, Osmanlı Devleti döneminin önemli âlimlerinden biri kabul edilen Birgivî gibi hem kendi yaşadığı dönem hem de sonraki dönem âlimlerini etkilemiş bir âlimin, kaleme almış olduğu tefsiri özelinde bahsi geçen kıraat meselelerindeki yaklaşımının tespiti üzerinde duran böyle bir çalışmanın istifadeye medar olabileceği düşünülmüştür.

Keywords

Kıraat, Tefsir, Birgivî, Sahih, Şaz

References

• Abdulfettah Pâlûvî. Zübdetü’l- İrfân. İstanbul: el-Mektebetu’l-Hanîfiyye, ts.
• Arslan, Ahmet Turan. İmam Birgivî Hayatı Eserleri ve Arapça Tedrisatındaki Yeri. İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.
• Başkan, Ömer. Tefsirin Bilgi Alanlarından Biri Olarak Anlamı Etkileyen Kıraat Farklılıklarının Tevcihi -el-Muharraru’l- Vecîz Örneği-. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî el-. İthâfu fudalâi’l-beşer fî’l-kırââti’l-erbeʿate ʿaşer. thk. Enes Mihre. Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed b. Pir Ali el-. ed-Dürrü’l-Yetîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 03704-007, 131-137 yk., 15 st.
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed b. Pir Ali el-. Mukaddimetü’l-Müfessirîn. thk. Abdurrahman b. Salih b. Süleyman ed- Dehş. Riyâd: Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suûdi’l-İslâmiyye, 2004.
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed b. Pir Ali el-. Resâilü’l-Birgivî. thk. Ahmed Hâdî el-Kassâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 2011.
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed b. Pir Ali el-. Risâle fî Beyâni Rusûmi’l-Mesâhifi’l-Osmâniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 00250-001, 1-15 yk., 21 st.
• Birışık, Abdulhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Dânî, Ebû Amr ed-. Câmiu’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb’i’l-meşhûra. thk. Muhammed Sadûk el-Cezâirî. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Düzenli, Yaşar. Birgivî ve Tefsirdeki Metodu. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1987.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahrü’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Emre, Habib Salih. İmam Birgivi’nin “Risale Fi Beyani Rusumi’l-Mesahifi’l-Osmaniyyeti’s-Sitte” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî el-. Meâni’l-kırâât. thk. ’Iyd Mustafa Derviş - ’Avd b. Hamd el-Kûzî. Suudi Arabistan: Câmiʿatu’l-Melik Suʿûd, 1991.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘d el-Muhassin b. Muhammed b. Kerrâme. et-Tehzîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrahman b. Süleyman es-Sâlimî. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî-Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, 2019.
• Hârûf, Muhammed Fehd. el-Müyesser fi’l-kıraâti’l-erba’a aşere. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 2000.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kıraâti ve’l-îdâhi ’anhâ. thk. Muhammed Abdülkâdir ’Atâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr b. Ahmed b. Mûsâ. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kırâat. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l- kırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Ali Muhammed Dabbağ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım. Kitâbu Îzâhi’l-vakfi ve’l-ibtidâ. thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramazan. 2 Cilt. Matbûʿâtu Mecmaʿî’l-Luğati’l-ʿArabiyye: Dımaşk, 1971.
• Kara, Mehmet. “Hadis Rivayetleri Bağlamında Hz. Peygamber’in Okuduğu veya Okuttuğu Kıraat Farklılıkları”. TheoSophia 3 (Aralık 2021), 123-139.
• Kazan, Ahmet. “İbnü’l-Cezerî Sonrası Kırâat-Tefsir İlişkisi: Fethu’r-Rahmân Örneği”. Amasya İlahiyat Dergisi 22 (Haziran 2024), 46-70.
• Kılıç, Mehmet. Molla Ali el-Kârî’nin “Envâru’l-Kur’ân ve Esrâru’l-Furkân” Tefsirinde Kıraatlere Yaklaşımı. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Kılıç, Mustafa. Kırâat-Tefsîr İlişkisi Zemahşeri Örneği. İstanbul: İFAV, 2015.
• Martı, Huriye. Birgivî Mehmed Efendi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed. el-İbâne ʿan meʿânî’l-kırâʾât. ed. Abdulfettâh İsmail Şelebî. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1977.
• Neşşâr, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Kâsım b. Muhammed en-. el-Büdûru’z-zâhire fî’l-kırââti’l-’aşri’l-mütevatire. thk. Ahmed İsa el-Mi’sarâvî. 4 Cilt. Kuveyt: Dâru’n-Nevâdir, 2011.
• Nîsâbûrî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Mihrân en-. el-Mebsût fi’l-kırâʾâti’l-ʿaşr. thk. Subeyʿ Ḥamza Ḥâkîmî. Dımaşk: Mecmeu’l-Lügati’l-Arabiyye, 1981.
• Okçu, Abdülmecit. Kıraât Açısından Taberî ve Tefsiri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Öztürk, Cuma. İmam Birgivî’nin ed-Dürrü’l-Yetîm Adlı Risâlesi (İnceleme ve Tahkik). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Semîn el-Halebî, Ebu’l-ʿAbbâs Şihâbü’d-dîn Ahmed b. Yûsuf b. ʿAbdiddâîm. ed-Dürru’l-masûn fî ʿulûmi’l-Kitâbi’l- Meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Sütşurup, İhsan. Sa’lebî’nin el-Keşf ve’l-Beyân Tefsirinde Kıraatlere Yaklaşımı. ed. Kenan Aklan - Resul Akcan. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvîd Istılahları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2018.
• Vâsitî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdülmüʾmin b. el-Vecîh el-. el-Kenz fi’l-kırââti’l-’aşr. thk. Meşhedânî el-Hâlid. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dînîyye, 2004.
• Yeşildağ, Adem. “Fethu’l-Kadîr Özelinde Şevkânî’nin Kırâat-i Seb’a ile Kırâat-i Aşereye Yaklaşımı”. Kalemname 12 (Aralık 2021), 94-115.
• Yeşildağ, Adem. “Tefsir Geleneğinde Kırâat-Yorum İlişkisi: Fethu’l-Kadîr Örneği”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 12/1 (Ocak 2022), 155-168.