Cavaca Tefsir Geleneği

Year 2025, Volume: 1 Issue: 5, 64 - 103, 31.10.2025

Eyyüp Tuncer

Abstract

Bu makale, Endonezya’da uzun bir geçmişe sahip olan Cavaca tefsir geleneğini tarihsel, sosyokültürel, dilbilimsel ve yöntemsel bakımdan tahlil etmektedir. Zira tefsir ilminin mahiyetinin köklü ve çok boyutlu olarak tanımlanmasının yollarından biri kuşkusuz ki mevcut literatürü kapsamlı bir şekilde araştırmaktan geçmektedir. Çalışmanın temel amacı, Cavaca tefsir metinlerinin ortaya çıkışındaki toplumsal ve kültürel dinamikleri, alfabe ve lehçe tercihlerini, metinlerin muhatap kitlelerini ve ilmî yaklaşım çeşitliliğini sistematik olarak ortaya koymaktır. Araştırmada, on dokuzuncu yüzyıldan itibaren Carakan, Arap-Pegon ve Latin alfabeleriyle kaleme alınmış başlıca tefsir eserleri karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Yöntem olarak klasik ve modern dönem Cavaca tefsirlerinin filolojik incelemesi yapılmış; ayrıca literatür taraması yoluyla alan yazınına dair bulgular bir araya getirilmiştir. Çalışmada özellikle Sâlih Dârât’ın Feyzu’r-Rahmân, Bisri Mustofa’nın al-Ibriz ve Misbah Mustofa’nın al-Iklil gibi önde gelen eserleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Varılan sonuçlar, alfabe ve lehçe tercihlerinin toplumsal kimlik, eğitim ortamı, dinî otorite ve kültürel yapı ile yakından ilişkili olduğunu; metinlerde klasik rivayet ve dirayet yöntemlerinin, işârî ve tahlilî yorumlarla birlikte kullanıldığını ortaya koymaktadır. Ayrıca, Arapça klasik tefsir kaynaklarının (Celâleyn, Beydâvî, Râzî gibi) yerel bağlama ve toplumsal ihtiyaçlara göre yeniden yorumlandığı; alfabe ve dil tartışmalarının ise dönemin siyasi ve dini otorite yapılarındaki değişimleri yansıttığı tespit edilmiştir. Cavaca tefsir geleneğinde hem geleneksel hem yenilikçi metodolojilerin bir arada yer alması, bu alanın dinamik ve çoğulcu bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak, Cavaca tefsir geleneği, yerel dillerin ve kültürlerin İslam ilim mirasına aktif, özgün ve zengin katkısını belgeleyen örnek bir çalışma alanıdır. Bu makale, Türkçe literatürdeki önemli bir boşluğu doldurmakta; aynı zamanda yerel tefsir geleneklerinin İslam düşünce tarihi içindeki konumunun daha iyi anlaşılmasına önemli bir katkı sunmaktadır.

Öne Çıkanlar
Bu çalışmanın temel tezi, Cavaca tefsir geleneğinin, yerel dil, alfabe ve sosyokültürel dinamiklerin Endonezya’da Kur’an’ın yorumlanış ve aktarılış süreçlerini belirgin biçimde şekillendirdiğini ve çok katmanlı, çoğulcu bir tefsir mirası ortaya çıkardığını göstermesidir.
• Cavaca tefsir literatüründe kullanılan alfabe türleri olan Carakan, Arap-Pegon ve Latin ile lehçe tercihleri, dönemin toplumsal kimlik inşası süreçleri, eğitim ortamlarının yapısı ve dinî-siyasî otorite arayışlarıyla doğrudan bağlantılıdır.
• Sâlih Dârât’ın Feyzu’r-Rahmân, Bisri Mustofa’nın al-Ibriz, Misbah Mustofa’nın al-Iklil ve Bakri Syahid’in al-Huda adlı tefsirleri, Cavaca tefsir külliyatı içinde en tanınmış ve en etkili eserler arasında yer almaktadır.
• Vernakülarizasyon anlayışı doğrultusunda, tefsir metinleri yerel halkın dinî, kültürel ve dilsel ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde, bölgesel değerler ve anlayışlar dikkate alınarak yeniden yorumlanmıştır.
• Klasik rivayet ve dirayet yöntemlerinin, içtimaî, fıkhî ve işârî vb. yaklaşımlarla harmanlanması, Cavaca tefsir geleneğinin dinamik ve çoğulcu yapısını yansıtmaktadır.

Atıf Bilgisi
Tuncer, Eyyüp. “Cavaca Tefsir Geleneği”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (Ekim 2025), 64-103. https://doi.org/10.5281/zenodo.17314293

Keywords

Tefsir , Cavaca Tefsir Geleği , Cava Adası , Cavaca , Endonezya

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Hakan UĞUR danışmanlığında 2022 tarihinde tamamladığımız “Endonezya’da Tefsir Çalışmaları ve Tefsir Ekolleri” başlıklı doktora tezi esas alınarak içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek hazırlanmıştır.

The Javanese Tafsīr Tradition

Abstract

This article analyzes the Javanese tafsīr tradition, which possesses a long history in Indonesia, from historical, sociocultural, linguistic, and methodological perspectives. Defining the nature of Qurʾānic exegesis as a deep-rooted and multidimensional discipline undoubtedly requires a comprehensive examination of the existing literature. The main aim of this study is to systematically present the social and cultural dynamics underlying the emergence of Javanese tafsīr texts, their script and dialect preferences, target audiences, and the diversity of scholarly approaches. The research comparatively evaluates the principal tafsīr works written in Carakan, Arab-Pegon, and Latin scripts since the nineteenth century. The methodology involves a philological analysis of both classical and modern Javanese tafsīr texts, as well as a literature review that compiles findings from previous academic works. The study specifically examines prominent works such as Ṣāliḥ Dārāt’s Faiḍ al-Raḥmān, Bisri Mustofa’s al-Ibrīz, and Misbah Mustofa’s al-Iklīl in detail. The results show that script and dialect preferences are closely linked to social identity, educational environment, religious authority, and cultural structure, and that classical riwāya and dirāya methods are employed alongside ishārī and analytical approaches in these texts. Furthermore, it is determined that classical Arabic exegetical sources -such as Jalālayn, Bayḍāwī, and Rāzī- are reinterpreted according to local contexts and social needs, while script and language debates reflect the transformations in the political and religious authority structures of the period. The coexistence of both traditional and innovative methodologies demonstrates the dynamic and pluralistic nature of the Javanese tafsīr tradition. In conclusion, this tradition stands as an exemplary field documenting the active, original, and rich contribution of local languages and cultures to the heritage of Islamic scholarship. This article fills a significant gap in the Turkish academic literature and offers an important contribution to understanding the position of local tafsīr traditions in the history of Islamic thought.

Highlights
The central thesis of this study is that the Javanese tafsir tradition demonstrates how local language, script, and sociocultural dynamics have profoundly shaped the processes of interpreting and transmitting the Qur’an in Indonesia, resulting in a multilayered and pluralistic exegetical heritage.
• The use of different scripts in Javanese tafsir literatüre -Carakan, Arabic-Pegon, and Latin-as well as dialectal preferences, is directly connected to the processes of social identity formation, the structure of educational settings, and the pursuit of religious and political authority of the period.
• The tafsir works Fayḍu’r-Raḥmān by S̠āliḥ Dārāt, al-Ibrīz by Bisrī Muṣṭofā, al-Iklīl by Miṣbāḥ Muṣṭofā and al-Hudā by Bakrī S̠āḥid stand among the most renowned and influential texts within the Cavaca tafsīr corpus.
• Within the framework of vernacularization, the tafsir texts were reinterpreted in accordance with local religious, cultural, and linguistic needs, taking into account regional values and perspectives.
• The integration of classical riwayah and dirayah methods with social, juridical, and mystical approaches reflects the dynamic and pluralistic character of the Javanese tafsir tradition.

Atıf Bilgisi
Tuncer, Eyyüp. “The Javanese Tafsīr Tradition”. ÂSÂR Akademik Dinî Araştırmalar Dergisi 1/5 (October 2025), 64-103. https://doi.org/10.5281/zenodo.17314293

Keywords

Tafsīr , Javanese Tafsīr Tradition , Java , Javanese , Indonesia

Ethical Statement

This study is based on my doctoral dissertation entitled “Qurʾānic Exegesis Studies and Tafsīr Schools in Indonesia” completed in 2022 under the supervision of Prof. Dr. Hakan UĞUR; its content has been further developed and partially revised for this article.

References

• A’izaturrofi’ah. Studi Penafsiran KH. Sholeh Darat Terhadap Ayat-Ayat Ahkâm dalam Tafsîr Faidh Ar-Rahman. Jakarta: Institut Ilmu Al-Quran (IIQ), Skripsi, 2019.
• Abdullah, Muh. “Islamisasi Jawa Oleh KH Sholeh Darat (Studi Kasus Naskah Kitab Syarah Al-Hikam”. Pertemuan Ilmiah Bahasa dan Sastra Indonesia (PIBSI) XL (2018), 147–162.
• Abshor, M. Ulil. “Penafsiran Sufistik KH. Shalih Darat Terhadap Q.S. Al-Baqarah: 183”. Jurnal Studi Ilmu al-Qur’an dan Hadis 19/2 (2018), 203–220.
• Al-Ayubi, Abdul Rouf. Sejarah Pengaruh Pemikiran K.H. Sholeh Darat terhadap Pemikiran R.A. Kartini tentang Emansipasi Perempuan. Surabaya: Universitas Islam Negeri Sunan Ampel, Skripsi, 2019.
• Anwar, Muhammad Khoirul. Khazanah Mufasir Nusantara. Jakarta: PTIQ, 2020.
• Awwaliyyah, Neny Muthiatul. “Studi Tafsir Nusantara: Tafsir al-Huda, Tafsir Qur’an Basa Jawa Karya Jend. Purn. Drs. H. Bakri Syahid al-Yogjawy”. Nun 1/119-139 (2021).
• Aydar, Hidayet. “Endonezya’da Tefsir Hareketi ve Endonezya Dilinde Yazılmış Tefsirler”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 6 (2015), 13–43.
• Baihaki, Egi Sukma. “Syukur dan Pujian Menurut Muhammad Shaleh Darat Al-Samarani: Kajian atas QS. Al-Fâtihah, Tafsir Faidh Al-Rahmân”. Tanzil 1/2 (2016), 201–222.
• Blust, Robert. Asia-Pacific Linguistics. Australian: Australian National University, 2013.
• Dârât, Kiai Sâlih. Faydu’r-Rahmân fi tercemeti tefsîri kelâmi’l-Meliki’d-Deyyân. Singapur: Percetakan Haji Muhammad Amin, 1311/1893.
• Dzahir, Abu Malikus Salih – Ichwan, M. Sejarah dan Perjuangan Kyai Sholeh Darat Semarang: Maha Guru UlamaUlama Besar Dan Tokh Pergerakan Kemerdekaan RI Pada Abad 20 M. Panitia Haul Kiyai Sholeh Darat Semarang, 2012.
• Faiqoh, Lilik. “Unsur-Unsur Isyary dalam Sebuah Tafsir Nusantara (Telaah Analitis Tafsir Faid al-Rahman Kiai Sholeh Darat)”. Jurnal At-Tibyan 3/1 (2018), 43–73.
• Faiqoh, Lilik. “Vernakularisasi dalam Tafsir Nusantara Kajian atas Tafsīr Faid al-Rahmān Karya KH. Sholeh Darat al-Samarani”. Living Islam 1/1 (2018), 86–128.
• Fathur Rohman. “Pemikiran Fikih Nusantara KH. Sholeh Darat: Telaah Kitab Majmu’at al Syari’at al-Kafiyat li al-‘Awam Karya KH. Sholeh Darat”. Islam Nusantara: Meneguhkan Moderatisme dan Mengikis Ekstrimisme dalam Kehidupan Beragama. ed. Yusuf Hanafi. 47–60. Malang: Universitas Negeri Malang, 2016.
• Ghozali, Mahbub. “Pandangan Dunia Jawa Dalam Tafsir Indonesia: Menusantarakan Penafsıran Klasik Dalam Tafsir Berbahasa Jawa”. Jurnal Islam Nusantara 4/1 (2020), 43–57.
• Gusmian, Islah. “Tafsir Al-Qur’an Bahasa Jawa: Peneguhan Identitas, Ideologi, dan Politik”. Suhuf 9/1 (2016), 141–168.
• Gusmian, Islah. Dinamika Tafsir al-Qur'an Bahasa Jawa Abad 19-20 M. Surakarta: Efude Press, 2015.
• Ichwan, Moch Nur. “Literatur Tafsir Qur'an Melayu-Jawi di Indonesia: Relasi Kuasa, Pergeresan dan Kematian”. Visi Islam 1/1 (2002), 13–29.
• Ichwan, Moch Nur. “Negara, Kitab Suci, dan Politik: Terjemah Resmi al-Qur'an di Indonesia”. Sadur Sejarah Terjemahan di Indonesia dan Malaysia. ed. Henri Chambert. Endonezya: Universitas Padjadjaran, 2009.
• Junaidi, Akhmad Arif. Penafsiran al-Qur'an Penghulu Kraton Surakarta İnterteks dan Ortodoksi. Semarang: UIN Walisongo, 2012.
• Kartini, Raden Anjeng. Letters of A Javanese Princess. çev. Agness Louise Symmers. London: Ducworth, 1921. Khamidah, Noor. Studi Analisis terhadap Terjemah Kuran Jawi Bagus Ngarpah. Semarang: Institut Agama Islam Negeri Walisongo, Skripsi, 2012.
• Kholqillah, Ali Mas’ud vd. Pemikiran Tasawuf KH. Saleh Darat Al-Samarani Maha Para Ulama Nusantara. Surabaya: Pustaka Idea, 2018.
• Kiptiyah, Siti Mariatul. “Tradisi Penulisan Tafsir Al-Qur’an Bahasa Jawa Cacarakan: Studi Atas Kur’an Jawen Muhammadiyah dan Tafsir Kur’an Jawen Pandam dan Pandoming Dumad”. Jurnal Lektur Keagamaan 15/2 (2017), 420–445.
• Kiptiyah, Siti Mariatul. Warisan Islam Nusantara: Tafsir Al-Quran Carakan dan Narasi Reformisme. Semarang: ELSA Press, 2020.
• Kudüs, Abdülhamid Ali. et-Tuhfetu’l-marziyye fî cevâzi’l-Kur’âni bi’l-A‘cemiyye. nşr. Ebû Sâbık. Endonezya: Ebû Sâbık, 1436/2014.
• Masrur, M. Arab-Pegon dan Tafsir Al-Quran Indonesia (Studi Sosio-Historis Aksara Tulis Tafsir Al-Quran Indonesina Akhir Abad 20). Endonezya: Walisongo Press, 2017.
• Mustafa, Misbah. “al-Iklīl Fī Ma‘ānī al-Tanzīl”. Aspek Lokalitas Tafsir al-Iklil fi Ma'ani Al-Tanzil Karya KH Mishbah Musthafa. mlf. Ahmad Baidowi, 2015.
• Mustofa, Bisri. Al-Ibriz li Ma’rifah Tafsir Al-Qur’an Al-‘Aziz. Rembang: Menara Kudus, 1960.
• Na’im, Akhsan – Iriantono, Tono. Kewarganegaraan, Suku Bangsa, Agama dan Bahasa Sehari-Hari Penduduk Indonesia: Hasil Sensus Penduduk 2010. Jakarta: Badan Pusat Statistik, 2011.
• Nugraheni, Aninditya Sri – Syuhda, Nisa. “Pola Komunikasi Bahasa Melayu di Lingkungan Akademi”. Lingua 15/2 (2019), 135–145.
• Nurhayati, Endang. “Korespondensi Proto Melayu-Polinesia, Bahasa Jawa Yogyakarta dan Bahasa Indonesia”. Diksi 13/1 (2006), 66–77.
• Nurtawab, Irfan. “Taqalid Tuallif Kutub al-Tafsir al-Malayuwiyah wa al-Jawiyah wa al-Sundawiyah”. Studia Islamika 12/3 (2005a).
• Nurtawab, Irfan. “Taqalid Tuallif Kutub al-Tafsir al-Malayuwiyah wa al-Jawiyah wa al-Sundawiyah”. Studia Islamika 12/3 (2005b).
• Pitoyo, Agus Joko – Triwahyudi, Hari. “Dinamika Perkembangan Etnis di Indonesia dalam Konteks Persatuan Negara”. Populasi 25/1 (2017), 64–81.
• Saifuddin, Saifuddin. “Tradisi Penerjemahan Al-Qur'an ke dalam Bahasa Jawa Suatu Pendekatan Filologis”. Suhuf 6/2 (2013), 225–248.
• Siswatanyi, Novita. “Nilai-Nilai Etika Budaya Jawa dalam Tafsir al-Huda”. Analisa 20/2 (2013), 207–220. Siswayanti, Novita. “Pendidikan Karakter dalam Tafsir al-Huda”. Edukasi 11/2 (2013), 218–230.
• Snouck Hurgronje, Christiaan. Safahâtun min târîhi Mekkete'l-Mükerreme. çev. Muhammed Mahmut – Mirâc Mirzâ. Suudi Arabistan: Dâretu’l-Melik Abdulazîz, 1999.
• Supriyanto. “Harmoni Islam dan Budaya Jawa dalam Tafsir al-Quran Suci Basa Jawi”. Wawasan 3/1 (2018a), 17–32.
• Supriyanto. “Al-Qur'an dalam Ruang Keagaman Islam Jawa: Respons Pemikiran Keagamaan Misbah Mustafa dalam Tafsir al-Iklīl fī Ma’āni al-Tanzīl”. Theologia 28/1 (2017), 29–54.
• Supriyanto. “Harmoni Islam dan Budaya Jawa dalam Tafsir al-Quran Suci Basa Jawi”. Wawasan 3/1 (2018b), 17–32.
• Surur, Misbahus. Metode Corak Tafsir Faidh Ar-Rahman Karya Muhammad Shaleh Ibn Umar As-Samarani (18120-1903 M). Semarang: Institut Agama Islam Negeri Walisongo, Skripsi, 2011.
• Syahid, Ahmad. “Kontribusi dan Lokalitas Tafsir Faid Al-Rahman Karya Kiai Saleh Darat”. Hermeneutik 14/2 (2020), 245–262.
• Syahid, Bakri. Tafsir al-Huda. Yogyakarta: Arafah, 3. Basım, 1983.
• Syarifah, Umaiyatus. “Kajian Tafsir Berbahasa Jawa: Introduksi atas Tafsir al-Huda Karya Bakri Syahid”. Hermeneutik 9/2 (2015), 335–354.
• Tuncer, Eyyüp. “Endonezya’da Reddiye Literatürü”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı IV. ed. Murat Serdar vd. 391–422. İstanbul: Seçil Ofset, 2022.
• Tuncer, Eyyüp. Endonezya’da Tefsir Çalışmaları. İstanbul: Kitap Dünyası, 2023a.
• Tuncer, Eyyüp. “Makna Gandul Stilinin Malayca ve Cavaca Meal/Tefsir Çalışmalarında Kullanım Biçimi ve İşlevselliği”. İLSAM Akademi Hakemli Dergisi 4/2 (2024), 203–230.
• Tuncer, Eyyüp. Endonezya’da Tefsir Çalışmaları ve Tefsir Ekolleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2022b.
• van Bruinessen, Martin. el-Kitâbu'l-Arabî fi İndûnesiyâ. çev. Qasim Al-Samarrai. Riyad: Mektebetu'l-Melik Fehd, 1995.
• van Bruinessen, Martin. Kitab Kuning, Pesantren, dan Tarekat: Tradisi-tradisi Islam di Indonesia. Bandung: Mizan, 3. Basım, 1999.
• van Bruinessen, Martin. “Saleh Darat”. Dictionnaire Biographique Des Savants et Grandes Figures Du Monde Musulman Périphérique, Du XIXe Siècle À Nos Jours. ed. Marc Gaborieau. 25-26]. Paris: CNRS-EHESS, 1998.
• Winarco, Andri. Konsep Pendidikan Akhlak Perspektif K.H. Muhammad Sholeh Darat Al-Samarani. Salatiga: Institut Agama Islam Negeri Salatiga, Skripsi, 2016.
• Wisnu. Nilai-Nilai Pendidik R.A. Kartini Ditinjau dari Nilai-Nilai Pendidik Akhlak dalam Perspektif K.H. Sholeh Darat. Salatiga: Institut Agama Islam Negeri Salatiga, Skripsi, 2010.
• Zaenal Arifin, Mohamad. “Aspek Lokalitas Tafsir Faid al-Rahmān Karya Muhammad Sholeh Darat”. Jurnal Ilmu Al-Qur’an dan Tafsir 3/1 (2018), 14–26.