19. Yüzyılda Eğitim ve Mekân İlişkisi Bağlamında Eski Van Şehrinde Yerleşim Kültürünün Dönüşümü

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 6, 710 - 732, 26.12.2025

Nesrin Yıldırım

Öz

Bu çalışma, XIX. yüzyılda Eski Van Şehri’nde eğitim kurumlarının gelişimini ve bu kurumların toplumsal yaşam ile yerleşim kültürü üzerindeki etkilerini incelemektedir. Osmanlı Devleti’nin modernleşme sürecinin yerel yansımaları, özellikle Tanzimat reformları sonrasında Van’da belirgin biçimde hissedilmiştir. Klasik Osmanlı eğitim kurumları olan medreselere ek olarak rüşdiye, idâdî ve ibtidâî mekteplerin açılması, şehirde modern öğretim anlayışının yerleşmesine zemin hazırlamıştır. Bu süreçte kız çocuklarının eğitimi önem kazanmış; Ermeni cemaatine ait okullar kilise ve cemiyetler aracılığıyla hızla yayılmıştır. Öte yandan Amerikan misyoner okulları, görünürde modern ve uygulamalı eğitim sunmakla birlikte esas olarak Protestan inancını yayma amacı taşımıştır. Bu kurumlarda marangozluk, kunduracılık, el sanatları ve fen bilimlerine yönelik dersler verilmiş; böylece hem yerel ekonomiye katkı sağlanmış hem de toplumsal bilinç oluşturulmuştur. Eski Van Şehri’nde eğitim kurumları yalnızca bilgi aktarımı sağlayan yapılar değil, aynı zamanda sosyo-kültürel ve ekonomik dönüşümün temel dinamikleri hâline gelmiştir. Bu kurumlar aracılığıyla şehir, çok katmanlı ve çok kültürlü bir kimlik kazanarak Doğu Anadolu’nun önemli bir eğitim merkezi konumuna ulaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Van Şehri , Eğitim , Amerikan Misyoner Okulları , Tanzimat Reformları , Yerleşim Kültürü.

Transformation of Settlement Culture in the Old City of Van in the Context of Education and Space in the 19th Century

Öz

This study examines the development of educational institutions in the Old City of Van during the 19th century and analyzes their influence on social life and settlement culture. The local reflections of the Ottoman modernization process became particularly evident in Van following the Tanzimat reforms. Alongside the traditional Ottoman educational institutions such as madrasas, the establishment of rüşdiye, idadi, and ibtidai schools laid the foundation for the spread of modern educational understanding in the city. During this period, the education of girls gained importance, and Armenian community schools expanded rapidly through churches and communal organizations. Meanwhile, American missionary schools, although apparently providing modern and practical education, primarily aimed to promote Protestant belief. Courses on carpentry, shoemaking, handicrafts, and sciences were offered in these schools, contributing both to the local economy and to the development of social awareness. In the Old City of Van, educational institutions functioned not only as places of knowledge transmission but also as key dynamics of socio-cultural and economic transformation. Through these institutions, the city acquired a multilayered and multicultural identity, becoming an important center of education in Eastern Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Old City of Van , Education , American Missionary Schools , Tanzimat Reforms , Settlement Culture.

Kaynakça

• Albayrak, M., & Şeker, K. (2014). Arşiv belgelerine göre Osmanlı eğitiminde modernleşme (Yay. No. 134). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı.
• BOA. A.MKT.MHM. 258/62; 416/32.
• BOA. BEO. 2131/159787; 3390/254190; 4191/314291; 4205/31529. BOA. DH.İD. 33/43.
• BOA.DH.MKT. 1718/23.
• BOA. HR.TO 348/26.
• BOA. İ.DH. 579/403; 846/67930.
• BOA. İ.EV. 34/67.
• BOA. İ.MF. 18/44.
• BOA. İ.MVL. 510/23045.
• BOA. MF.MKT. 18/108; 28/109; 39/120; 89/121; 106/76; 197/26; 236/51; 346/59; 362/23; 720/6. BOA. TSMA.E. 1375/43.
• BOA. Y.EE. 132/7.
• BOA. Y.PRK.KOM .9/73.
• BOA. Y.PRK.ŞD. 3/16.
• Cevizliler, E., & Cevizliler, N. (2010). Van vilayetinde Amerikan misyonerlerine ait kurumlar. Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (9). 169–180
• Cuinet, V. (1892). La Turquie d’Asie: Géographie administrative (Vol. 2, Vilayet de Van). Ernest Leroux Éditeur.
• Çadırcı, M. (1997). Tanzimat döneminde Anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik yapısı. Türk Tarih Kurumu.
• Çadırcı, M. (2013). Tanzimat döneminde Anadolu kentlerinin sosyal ve ekonomik yapısı. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erdem, U. (2018). Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Muhacir Komisyonları ve faaliyetleri (1860–1923). Türk Tarih Kurumu.
• Erzurum Vilayet Salnamesi. (1287).
• Gedik, İ., Şaşmaz, M., & Canatan, Y. (1993). Yakın dönem Ermeni hadiselerinde Van. Siyasal Kitabevi.
• Gökmen, E. (2022). II. Abdülhamit döneminde ibtidai mekteplerinin yayılması: Manisa köyleri örneği (1893–1896) [Yüksek lisans tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi]. Yök Tez.
• İnce Erdoğan, D. (2007). Osmanlı Devleti'nde Amerikalı misyonerler ve Van Ermeni isyanı (1896) [Doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Yök Tez.
• Karpat, K. H. (2010). Osmanlı nüfusu 1830–1914. Timaş Yayıncılık.
• Kılıç, O. (2021). Doğu serhaddinin kilidi Van (16.–18. yüzyıllar). Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları.
• Lynch, H. (1901). Armenia: Travels and studies (Vol. 2). Longmans, Green and Co.
• Maarif Salnamesi. (1316). Maarif salnamesi. Matbaa-i Âmire.
• Millingen, M. (1998). Kürtler arasında doğal yaşam (Çev. N. Mestci). Doz Yayınları.
• Minassian, A. T. (2016). 20. yüzyıl başında Van. In R. G. Hovannisian (Ed.), Tarihi kentler ve Ermeniler Van. Aras Yayıncılık.
• Oflaz, M., & Tozkoparan, N. (2011). 19. yüzyıl sonunda Van'da Amerikan kız ve erkek okulları. In E. O. Belli (Ed.), IV. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri (ss. 479–483). Gramat Matbaası.
• Önal, S. (2003). Saadettin Paşa'nın anıları: Ermeni–Kürt olayları (Van, 1896). Remzi Kitabevi.
• Öntuğ, M. M. (2007). Osmanlı Devleti’nin Ermeni mektepleri üzerine denetimi. In Hoşgörü toplumunda Ermeniler (C. 3). Erciyes Üniversitesi.
• Parmaksız, E. (2008). II. Abdülhamit dönemi (1876–1909) eğitim sistemi, eğitim yapıları ve askerî rüştiyeler [Doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. Yök Tez.
• Saçlı, N. (2024). Osmanlı Devleti'nde Amerikan ekonomik varlığı (1850–1908). Filiz Kitabevi.
• Salname-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniye. (1293). Salname-i Devlet-i Âliyye-i Osmaniye. Matbaa-i Âmire.
• Şimşir, B. N. (1986). Ermeni sorunu ve Van. In Ermeni Olayları Sempozyumu: Van–Bitlis–Muş. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Temizer, A. (2013). Van'da Amerikan Board misyonerlerinin faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi. Avrasya İncelemeleri Dergisi (AVAİD), (2), 169-204.
• Ünal, U. (2015). II. Meşrutiyet öncesi Osmanlı rüştiyeleri (1897–1907). Türk Tarih Kurumu.
• Van Vilayet Salnamesi. (1315). Van vilayet salnamesi. Vilayet Matbaası.
• Yıldız, M. Z., & Deniz, O. (2016). Maarif salnamelerine göre 19. yüzyıl sonunda Van'da eğitim ve kültürel hayat. Doğu Coğrafya Dergisi, 21(35), 197–208.