The Alliance between Madrasa and Sufi Lodge in the Late Ottoman Era: Scholarly Support for Mawlānā Khālid al-Baghdādī

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 1043 - 1059, 03.06.2025

Mehmet Saki Çakır

https://doi.org/10.46868/atdd.2025.906

Öz

Sufism, has occasionally been subject to criticism by scholars (ʿulamāʾ) who focused on the exoteric (ẓāhir) aspects of religious practice. Nevertheless, sufis who demonstrated strict adherence to Sharīʿa principles were generally acknowledged and supported by the ʿulamāʾ. A clear example of this phenomenon can be observed in the Khalidiyya branch of the Naqshbandiyya order. Established in the 19th century by Mawlānā Khālid al-Baghdādī (d. 1242/1827), the Khalidiyya order was, over time, exposed to various criticisms and allegations. As these complaints and criticisms began to be recorded in written form and transformed into accusatory treatises, several scholars affiliated with Mawlānā Khālid responded by composing refutations and epistles to defend him. This study focuses on three of these scholars and the works they authored in defense of Mawlānā Khālid. These are: the eminent jurist Ibn ʿĀbidīn, and his refutative treatise Sall al-Ḥusām; the renowned Qurʾānic exegete Shihāb al-Dīn al-Ālūsī, who expressed supportive views regarding Khālid; and ʿAllāma Muḥammad Amīn al-Suwaydī, author of Dafʿ al-Ẓalūm. Ibn ʿĀbidīn composed his treatise as a rebuttal to the defamatory epistle written by ʿAbd al-Wahhāb al-Sūsī, a former khalīfa of Mawlānā Khālid who had been dismissed. Shihāb al-Dīn al-Ālūsī, who studied under Mawlānā Khālid, emphasized that most of the criticisms directed at him stemmed either from worldly motives or from ignorance. Muḥammad Amīn al-Suwaydī, on the other hand, composed a rebuttal against the risāla written by ʿUthmān Jalīlī, which contained severe accusations against Khālid.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Naqshbandiyya , Khalidiyya , ʿUlamāʾ , Theological Refutations

Osmanlı’nın Son Döneminde Medrese-Tekke Dayanışması: Ulemânın Mevlânâ Halid Bağdâdî’ye Desteği

Öz

Tasavvuf, zaman zaman dinin zâhirine yoğunlaşan ulemâ tarafından eleştirilmiştir. Bununla birlikte, şer‘î hassasiyetlere riayet eden sûfîler, ulemâ tarafından benimsenmiş ve desteklenmiştir. Bu duruma Nakşibendiyye tarikatının Halidiyye kolu açık bir örnek teşkil etmektedir. XIX. yüzyılda Mevlânâ Halid Bağdâdî (ö. 1242/1827) tarafından kurulan Halidiyye, zaman içerisinde çeşitli eleştire ve ithamlara maruz kalmıştır. Şikâyet ve eleştiriler, zamanla muhalifler tarafından yazılan eserlerde yer bulan ithamlara dönüşünce, Mevlânâ Hâlid’e intisap etmiş bulunan ulemâ, bu iddialara karşı reddiye mahiyetinde eser ve mektuplar kaleme almışlardır. Bu çalışmada söz konusu âlimlerden üçü ve bunlara ait eserler ele alınmaktadır. Bunlar, dönemin önde gelen fakihlerinden İbn Âbidîn ve onun Sellü’l-hüsâm adlı reddiyesi; müfessir Şihabüddin Alûsî’nin Mevlânâ Hâlid’e dair destekleyici görüşleri; ve Allâme Muhammed Emin Süveydî’nin Defʿu’ẓ-ẓalûm adlı eseridir. İbn Âbidîn, eserini Mevlânâ Halid’in azlettiği halifesi Abdülvehhab es-Sûsî’nin yazmış olduğu “karalama” mahiyetindeki risaleye cevap olarak yazmıştır. Şihabüddin Alûsî ise Mevlânâ Halid’e yöneltilen eleştirilerin çoğunun dünyevî garazlara yahut bilgisizliğe dayandığını vurgulamıştır. Muhammed Emin Süveydî ise Osman Celîlî’nin Mevlânâ Halid’e karşı ağır ithamlar içeren risalesine karşı bir reddiye kaleme almış ve bu risâledeki iddiaların ilmî ve objektif temele dayanmadığını ifade etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Nakşibendiyye , Halidiyye , Ulemâ , Reddiye

Kaynakça

• Âlûsî, M. Ş. (1982). el-Misku’l-azfar fî neşri mezâyâ’l-karni’sânî aşara va’s-sâlisi ʿaşara. Dârü’l-ʿUlûm.
• Âlûsî, Ş. M. (2011). el-Feyżü’l-vârid ʿalâ ravżi Mers̱iyyeti Mevlânâ Ḫâlid. Darü’l-Kütübi’l İlmiyye.
• Âlûsî, Ş. M. (1327h.). Garâibü’l-iğtirâb ve Nüzhetü’l-elbâb. Şabender Matbaası.
• Aruçi, M. (2010). Muhammed Emîn Süveydî. İçinde. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi. (C. 38, ss. 185-186). TDV Yayınları.
• Ateş, M. (2022). Bir Osmanlı Fakihi İbn Âbidîn. İSAM Yayınları.
• ‘Azzâvî, A. (1958). Zikrâ Ebî’s-Senâ’ el-Âlûsî. Şeriketu’t-ticâra ve’t-tıbâ’a.
• Bayram, K. (2017). Medrese Geleneğinin Kurumsal Yapısının Günümüze Yansıyan Bir Örneği Olarak Tillo Medresesi. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4 (1), 143-171.
• Buhârî, H. M. P. (1975). Kudsiyye (Kelimât-ı Bahâeddin-i Nakşbend). Kitaphâne-i Tahûrî.
• Çakır, M. S. (2019). Siirt’te Bir Nakşî-Hâlidî Merkezi: Zokayd Tekkesi ve Medresesi. Artuklu Akademi, 6 (1), 1-33.
• Eroğlu, M. (1989). Şehâbeddin Mahmûd Âlûsî. İçinde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 2, ss. 550-551). TDV Yayınları.
• İbiş, M. (2021). Sûfîlerin Şiirlerindeki Sembol ve İşaretler: Hicri Yedinci Yüzyıla Kadar. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (1), 444-468.
• İbn Âbidîn, M. E. b. Ö. b. A. el-Hüseynî ed-Dımaşkī. (1301). Sellü’l Hüsâmü’l Hindî li-Nusrati Mevlânâ Hâlid en-Nakşibendî. Maarif Matbaası. https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.hw724z&seq=66
• İbn Âbidînzâde, ʿAlâuddîn Muḥammed İbn Muḥammed. (1299). Ḳurretu ʿuyûni’l-aḫyâr litekmileti Reddi’l-muḫtâr.
• Kavak, A. (2015). Bağdat’ta Selefî Bir Çevrede Yetişen Sûfî Bir Âlim: Ebü’s-Senâ Mahmûd Şihâbüddin el-Âlûsî (ö. 1270/1854). Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39, 105-119.
• Kavak, A. (2016). Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Halidîlik. Nizamiye Akademi. Mevlânâ Hâlid, B. (2015). Mektûbât. Haşemî Yayınevi.
• Öngören, R. (2015). Zeyniyye. Türkiye’de Tarikatlar: Tarih ve Kültür (Editörlü Kitap), 851-926.
• Sâhib, E. (1334). Bugyetü’l-vâcid fî mektûbâtı Hadreti Mevlânâ Hâlid. Matbaatu’t-Terakkî.
• Sâhib, E. (2008). Mektûbât-ı Mevlânâ Hâlid (Çev.K. Yıldız & D. Selvi). Sey-Tac Yayınları. Sühreverdî, A. H. el-Abbâsî. (1997). Târîḫu buyûti Baġdâd fî’l-ḳarni’s-sâlisi ʿaşara. Mektebü’l-cevâd.
• Süveydî, M. E. (t.y.). Defʿu’ẓ-ẓalûm ʿani’l-vuḳūʿi fî ʿırżı hâẕe’l-maẓlûm (Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü).
• Şükrü, el-H. H. (2012). Şemsü’ş-şumûs. Semerkand Yayınları.
• Timurtaş, A., & Çıkar, M. Ş. (2012). İbn Abidin’in Mevlana Halid en-Nakşibendi’ye Yazdığı Mersiye. Uluslararası Mevlana Halid-i Bağdadi Sempozyumu, 291-300.
• Yıldız, K. (2005). Zâhir-Bâtın Dayanışması: Mutasavvıf Mevlânâ Hâlid ile Fakîh İbn Âbidîn Örneği. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, VI (15), 123-136.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), BEO, 892/39387, 29 Zilhicce 1243 / 12 Temmuz 1828.