Derleme Sözlüğü’ne göre Aydın ili ağızlarının söz varlığında Eski Türkçenin izleri

Year 2025, Volume: 28 Issue: 53, 25 - 43, 12.06.2025

Nazmi Şen

https://doi.org/10.31795/baunsobed.1633045

Abstract

Diller geçmişten günümüze iç ya da dış etkenler sebebiyle ses bilgisi, biçim bilgisi, söz dizimi ve söz varlığı başta olmak üzere ilgili olduğu birçok alanda sürekli bir değişim içerisindedir. Bir dilin veya lehçenin belli bir bölgeye / topluluğa özgü olarak genellikle sözlü iletişimde kullanılan özel formuna ağız denir. Ağızlar dış etkilere standart dile göre daha az maruz kaldığı için farklı disiplinlerin ışığında yapılan araştırmalara kaynaklık etmektedir. Ağızlar ile ilgili yapılan araştırmaların bir bölümünü ağızların bünyesinde bulunan Eski Türkçe Dönemi metinlerinde tanıklanan, kullanımdan düşmemiş ya da eskicil özellik gösteren kavram işaretlerinin tespiti oluşturmaktadır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ağızlarına ait birçok kavram işareti içeren Derleme Sözlüğü'nde AyA kaydı bulunan madde başlarının tarandıktan sonra Eski Türkçe Dönemi’ndeki kullanımlarının örneklendirilmesi amaçlanmıştır. Söz konusu madde başları Eski Türkçe Dönemi'ni kapsayan sözlüklerde yer alıp Türkçe Sözlük'te bulunmuyorsa ya da "ağızlardan" kaydıyla yer aldıysa eskicil kabul edilmiştir. Hem Eski Türkçe Dönemi’nde hem de ölçünlü dilde ve AyA’da tespit edilen kavram işaretleri belirlenerek AyA’daki Eski Türkçenin söz varlığı da dikkate sunulmuştur. Ayrıca eski Türk yazıtlarından, Eski Uygur Dönemi'nde dinî ve din dışı konularda yazılmış eserlerden toplanan örnekler bağlam içerisinde gösterilerek detaylandırılmıştır. Çalışma sonucunda eskicil isimler: arık, berenarı, bertik, bitik, çaşıt, çepiş, çiyin, darı, doğrum, dumağ, nelik, pişi, sındı, yağırlı, yemiş; eskicil fiiller: art-, bele-, yü- olarak tespit edilmiştir. Eski Türkçe Dönemi’nde bulunup hem ölçünlü dilde hem AyA’da kullanılan kavram işaretleri: ağulan-, alet-, bük, çim-, dalan-, keler, ünne-, üt- olarak belirlenmiştir.

Keywords

Aydın , Derleme Sözlüğü , Ağız , Eski Türkçe , Eskicil Kavram İşaretleri

According to the Derleme Sözlüğü, the traces of Old Turkish in Aydın dialects

Abstract

From the past to the present, languages have undergone constant change in various areas such as phonetics, morphology, syntax, and vocabulary, driven by both internal and external factors. A dialect is a distinctive form of a language specific to a particular region or community, typically used in oral communication. As dialects are less exposed to external influences than standard language, they are the source of research conducted in the view of different disciplines. One aspect of dialect research involves identifying conceptual markers found in texts from the Old Turkish period that are still present in contemporary dialects or exhibit archaic features. This study aims to illustrate usage from the Old Turkish period by examining items marked with 'AyA' in the Derleme Sözlüğü, which contains numerous conceptual markers from Turkish dialects. If the headwords in question were included in the dictionaries covering the Old Turkish Period but not in the Türkçe Sözlük or if they were included with the entry ‘from dialects’, they were considered archaic. By determining the concept signs used both in the Old Turkish Period, in the standard language, and in AyA, the vocabulary of Old Turkish in AyA was also considered. In addition, the examples collected from the Old Turkic inscriptions and the works written on religious and non-religious subjects in the Old Uighur Period are shown in context and elaborated. As a result of the study, the archaic nouns: arık, berenarı, bertik, bitik, çaşıt, çepiş, çiyin, darı, doğrum, dumağ, nelik, pişi, sındı, yağırlı, yemiş; archaic verbs: art-, bele-, yü-. The concept signs found in the Old Turkish Period and used both in the standard language and in AyA are: agulan-, alet-, bük, çim-, dalan-, keler, ünne-, üt-.

Keywords

Aydın , Derleme Sözlüğü , Dialect , Old Turkish , Archaic Concept Signs

References

• Ahanov, K. (2013). Dil biliminin esasları. (Aktaran Murat Ceritoğlu). TDK.
• Akar, A, (2000). Divânü Lugâti’t-Türk ile Anadolu ağızlarındaki ortak unsurlar üzerine bir deneme. Divânü Lugâti’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri, (106-129). TÜRKSOY ve TDK.
• Akman, E. (2004). Divânü Lugâti’t-Türk ve Dede Korkut Kitabından Kastamonu ağzına (bazı kelime ve deyimlerin kullanımı), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 23, 7-16.
• Aksan, D. (2007). Her yönüyle dil, ana çizgileriyle dilbilim. TDK.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının bugünkü durumu. Kurmay Yayınevi.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Alyılmaz, S. & Alyılmaz, C. (2018). Ağız bilimi çalışmalarının Türkçe öğretimi açısından önemi, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 45, 7-38.
• Alyılmaz, S. (2017). Türkçede nesne tekrarlı fiiller. Kesit Yayınları.
• Arat, R. R. (2008). (Yusuf Has Hacib), Kutadgu bilig. Kabalcı Yayınevi.
• Arat, R. R. (2024). Eski Türk şiiri. Bilge Kültür Sanat.
• Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfantexte VII. Akademie der Wissenschaften.
• Arslan, A. (2018). Türkçe organ adlarının sonunda yer alan -n ünsüzünün işlevi, Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 4(7), 297-312.
• Atmaca, E. (2019). Batı Akdeniz Yörüklerinin ağzında eski Türkçe unsurlar. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(1), 149-171. https://doi.org/10.32709/akusosbil.481264
• Barutçu, F. S. (1992). Eski Türkçe kaltı ve nelük kelimeleri üzerine, Türkoloji Dergisi, 10(1), 71-76.
• Brown, K. ve Miller, J. (2013). The Cambridge Dictionary of linguistics. Cambridge University Press. Caferoğlu, A. (1965). Aydın ili ağızlarından örnekler ve etnografya bakımından özellikleri, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 13, 1-28.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. TDK.
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University Press.
• Coşar, A. M. (2008). Rize İli Ağızlarında Divanü Lügati’t-Türk ve Mukaddimetü’l-Edeb İzleri. M. M. Kalkışım (Ed.). Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Bildirileri, (342-350). Rize Üniversitesi Yayınları.
• Çetin, E. (2020). Altun yaruk VII. TDK.
• Demir, N. ( 1997). Ağız araştırmalarında derleme teknikleri, Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, 9 Mayıs 1997, TDK., 78-87.
• Eker, S. (2002). Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. TDK.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). (Kâşgarlı Mahmud) Dȋvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. TDK. Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon, Vol. II. Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimolojik sözlüğü (ETDES), (Haz. Şükrü Halûk Akalın). TDK.
• Ergin, M (2013). Türk dil bilgisi. Bayrak Basın Basın / Yayın / Tanıtım.
• Ertekinoğlu, S. (2016). Doğu Anadolu ağızlarındaki bazı sözcük ve eklerde eskicil izler, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 189-204. https://doi.org/10.12780/uusbd.96985
• Gemalmaz, E. (2010). Türkçenin derin yapısı, (Haz. Cengiz Alyılmaz ve Osman Mert). Belen Yayıncılık.
• Gülensoy, T. (1985). Doğu Anadolu ağızları ve Divânü Lugâti’t-Türk. V. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, (107-115). Türkiyat Enstitüsü.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I-II. TDK.
• Gülsevin, G. (2004). Eski Türk yazı dilinde Oğuz lehçesinin ses, şekil ve söz varlığı unsurları, Amanzholov Readigs: The International Science-Paractical Conference, 119-125.
• Gülsevin, G. (2015). Arkaik-periferik kavramı ve bu kavramın tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının tespitindeki önemi, The Journal of Academic Social Science Studies, 32(3), 1-12.
• Güzel, F. (2021). Türkiye Türkçesi ağızlarında eskicil (arkaik) kelimeler. Fenomen Yayıncılık.
• Hamilton, J. R. (2020). Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesi, (Çev. Ece Korkut-İsmet Birkan). TDK.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Engin Yayınları.
• İmer, K., Kocaman, A., ve Özsoy, A. S. (2013). Dilbilim sözlüğü. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Karaağaç, G. (2022). Dil bilimi terimleri sözlüğü. TDK.
• Karahan, L. (1996). Anadolu ağızlarının sınıflandırılması. TDK.
• Karaoğlu, S. ve Alan, N. (2022). Afyonkarahisar ağızlarında eskicil ögeler. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (31), 538-549. https://doi.org/10.29000/rumelide.1221913
• Karasakaloğlu, N. (2005). Aydın merkez ağzı, [Doktora tezi], Atatürk Üniversitesi.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. TDK.
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi hukuk belgeleri. TDK.
• Korkmaz, Z. (1995). Anadolu ağız araştırmalarına toplu bir bakış, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Cilt II, TDK.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. TDK.
• Korkmaz, Z. (2013). Türkiye Türkçesinin temeli Oğuz Türkçesinin gelişimi. TDK.
• Kormuşin, I, vd. (2016). Yenisey – Altay – Kırgızistan Yazıtları ve kâğıda yazılı runik belgeler. BilgeSu. Küçükballı, F. N. (2022). Türkiye Türkçesi ağızlarında kullanılan berenarı ~ bereŋarı kelimesinin etimolojisi ve karşıladığı anlamlar, Türklük Bilimi Araştırmaları, 51, 119-136.
• Le Coq, A. von (1911). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Abhandlungen der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften.
• Le Coq, A. von (1936). Türkçe Mani el yazıları (Manichaica), (Çev: F. Köseraif). TDK.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes Tariat Şine Us. Belen Yayıncılık.
• Müller, W. K. ve Gabain, A. von. (1946). Uygurca üç hikâye / Uigurica IV.
• Nadalyayev, V. M. ve diğerleri (1969). Drevnetyurkskiy slovar’.
• Orkun, H. N. (1940). Prens Kalyanamkara ve Papamkara hikâyesinin Uygurcası. TDK.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. TDK.
• Ölmez, M. (2003). Çağataycadaki eskicil öğeler üzerine. A. Ata ve M. Ölmez (Ed.) Mustafa Canpolat Armağanı, (135-142). Sanat Kitabevi.
• Ölmez, Z. ve Değer, N. (2020). Çorum ağzındaki eskicil söz varlığından örnekler. Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 4(4), 851-871. https://doi.org/10.34083/akaded.828599
• Rachmati, G. R. (1930). Zur heilkunde der Uiguren. SPAW, XXIV, I.
• Skryabina, A. A. (2022). Arhaizmı v Slovarnom Sostave Yakutskogo Yazıka, Liberal Arts in Russia, 11(4), 290-298.
• Şen, N. (2022). Eski Uygur Hukuk Vesikalarının söz dizimi, [Doktora tezi], Bursa Uludağ Üniversitesi.
• Şen, S. (2017). Eski Türkçenin deyim varlığı. TDK.
• Şen, S. (2017). Körüm Bitig: Eski Uygurca fal kitabı. Kesit Yayınları.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk Yazıtarı söz varlığı incelemesi. TDK.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. TDK.
• Tekin, T. (2017). Irk bitig. TDK.
• Tekin, T. (2020). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. BilgeSu.
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Türkiye Bilimler Akademisi.
• Akalın, Ş, H. (2011). Türkçe sözlük. TDK.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. kitap. Berlin koleksiyonundaki fragmanların transliterasyonu ve transkripsiyonu. Açıklamalar ve dizin, [Doktora tezi], Ege Üniversitesi.
• Umudova, M. (2022). Types of obsolete words (archaisms and historicisms), International Journal of Social Science And Human Research, 5(12), 5897-5900.
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve dilbilgisi. TDK.
• Vardar, B. (2007). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. Multillingual Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch (eski Uygurcanın el sözlüğü eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yamada, N. (1993). Uigurubun keiyaku monjo shūsei. sammlung Uigurischer kontrakte. (Haz. Juten Oda, Peter Zieme, Hiroshi Umemura, Takao Moriyasu), Cilt I: Gesammelte Arbeiten über die uigurischen Dokumente von N. Yamada. Cilt II: Textband. Texte in Transkription und Übersetzung, Bemerkungen, Listen, Bibliograp.
• Yapıcı, A. İ. (2013). Aydın ve yöresi ağızları, [Doktora tezi], Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Yapıcı, A. İ. (2022). Aydın ve yöresi ağızları (inceleme-metin-sözlük). Grafiker Yayınları.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Seçkin Yayınevi.