Cumhuriyet Dönemi Türkiyesi'nde Millîleştirmeler Meselesi (1923-1938)

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 1, 128 - 148, 19.02.2024

Volkan Soran

https://doi.org/10.58646/bengi.1429755

Öz

Millîleştirme, yabancı sermayeye ait işletmelerin kamu yararı adına devlet mülkiyetine alınmasıdır. Bu açıdan bakıldığında Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında izlenen millîleştirme politikasının nedenleri ülkedeki yabancı sermayenin durumuyla bağlantılı olmuştur.
Osmanlı Devleti zamanından kalma onlarca yabancı sermayeli ve ayrıcalıklı şirket 1920’li yıllar boyunca da varlığını sürdürmüş; ulaşım, iletişim, madencilik gibi alanlarda faaliyet göstermeye devam etmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran yönetici seçkinler ise ülkedeki sermaye ve yatırım yetersizliğinden dolayı söz konusu şirketlere karşı tutarlı bir tavır takınamamıştır. Ne var ki, Lozan Antlaşması’nın hükümleri gereği Türkiye’nin uymak zorunda kaldığı ekonomik sınırlamaların kalkacağı 1929 yılı aynı zamanda tüm dünyayı etkisi altına alan büyük ve derin bir ekonomik kriz yaratınca devletin ekonomide daha etkin olduğu bir politikaya dönülmüştür.
O döneme dek yalnızca 3 yabancı şirket kanun yoluyla ve satın alınarak millileştirilmişken, 1930’lu yıllarda benimsenen devletçilik denemesiyle birlikte 13 yabancı şirket daha satın alınmış ve devlet tarafından işletilmeye başlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yabancı Sermaye, Ayrıcalıklı Şirketler, Devletçilik, Millî

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• Arşiv Belgeleri
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BCA)
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı (BCA)
• BCA, 30.10.0.0/147.49.14. (31.12.1935)
• BCA, 30.10.0.0/147.49.14. (31.12.1935)
• BCA, 30.18.1.2/70.91.10. (27.11.1936)
• BCA, 30.18.1.2/70.91.10. (27.11.1936)
• BCA, 30.18.1.2/82.6.18. (19.01.1938)
• BCA, 30.18.1.2/82.6.18. (19.01.1938)
• Resmî Yayınlar
• Resmî Yayınlar
• Resmî Gazete. 20 Nisan 1341, Limanlar Kanunu, Sayı: 95.
• Resmî Gazete. 20 Nisan 1341, Limanlar Kanunu, Sayı: 95.
• Resmî Gazete. 12 Kânunusani 1929, Anadolu ve Mersin-Tarsus-Adana Demiryolları ve Haydarpaşa Limanı ve Zürih’te Şark Demiryolları Bankası Arasında Münakit Dört Kıta İtilafname ve Merbutatının Tasdiklerine Ait Kanun, Sayı: 1090.
• Resmî Gazete. 12 Kânunusani 1929, Anadolu ve Mersin-Tarsus-Adana Demiryolları ve Haydarpaşa Limanı ve Zürih’te Şark Demiryolları Bankası Arasında Münakit Dört Kıta İtilafname ve Merbutatının Tasdiklerine Ait Kanun, Sayı: 1090.
• Resmî Gazete. 4 Haziran 1929, Devlet Demiryolları ve Limanları Umumi İdaresinin Teşkilat ve Vazifelerine Dair 23 Mayıs 1927 Tarih ve 1042 Numaralı Kanunun Tadili Hakkında, Sayı: 1207.
• Resmî Gazete. 4 Haziran 1929, Devlet Demiryolları ve Limanları Umumi İdaresinin Teşkilat ve Vazifelerine Dair 23 Mayıs 1927 Tarih ve 1042 Numaralı Kanunun Tadili Hakkında, Sayı: 1207.
• Resmî Gazete. 31 Mayıs 1931, Mudanya-Bursa Demiryolunun Mubayaası Hakkında Kanun, Sayı: 1810.
• Resmî Gazete. 31 Mayıs 1931, Mudanya-Bursa Demiryolunun Mubayaası Hakkında Kanun, Sayı: 1810.
• Resmî Gazete. 27 Mayıs 1933, İstanbul Türk Anonim Su Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 2411.
• Resmî Gazete. 27 Mayıs 1933, İstanbul Türk Anonim Su Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 2411.
• Resmî Gazete. 25 Haziran 1933, İzmir Rıhtım Şirketi’nin İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 2436.
• Resmî Gazete. 25 Haziran 1933, İzmir Rıhtım Şirketi’nin İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 2436.
• Resmî Gazete. 4 Haziran 1934, İzmir-Kasaba ve Temdidi Demiryollarının Satın Alınmasına Dair Olan Mukavelenamenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 2718.
• Resmî Gazete. 4 Haziran 1934, İzmir-Kasaba ve Temdidi Demiryollarının Satın Alınmasına Dair Olan Mukavelenamenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 2718.
• Resmî Gazete. 1 Kânunusani 1935, İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo Türk Anonim Şirketi’nin Malları ile İmtiyaz Haklarının Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 2895.
• Resmî Gazete. 1 Kânunusani 1935, İstanbul Rıhtım, Dok ve Antrepo Türk Anonim Şirketi’nin Malları ile İmtiyaz Haklarının Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 2895.
• Resmî Gazete. 6 Haziran 1935, Aydın Demiryollarının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3021.
• Resmî Gazete. 6 Haziran 1935, Aydın Demiryollarının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3021.
• Resmî Gazete. 17 Haziran 1936, İstanbul Telefon Tesisatının Satın Alınmasına Dair Hükümetle Şirket Arasında Akdedilen Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3332.
• Resmî Gazete. 17 Haziran 1936, İstanbul Telefon Tesisatının Satın Alınmasına Dair Hükümetle Şirket Arasında Akdedilen Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3332.
• Resmî Gazete. 20 Haziran 1936, Doyçe Bank Elinde Bulunan Ergani Bakırı Türk Anonim Şirketi Hisse Senetlerinin Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 3335.
• Resmî Gazete. 20 Haziran 1936, Doyçe Bank Elinde Bulunan Ergani Bakırı Türk Anonim Şirketi Hisse Senetlerinin Satın Alınmasına Dair Kanun, Sayı: 3335.
• Resmî Gazete. 30 Nisan 1937, Hükûmetle Ereğli Şirketi Arasında Akdedilen 28 Teşrinisani 1936 Tarihli Satın Alma Mukavelesinin Tasdikına Dair Kanun, Sayı: 3593.
• Resmî Gazete. 30 Nisan 1937, Hükûmetle Ereğli Şirketi Arasında Akdedilen 28 Teşrinisani 1936 Tarihli Satın Alma Mukavelesinin Tasdikına Dair Kanun, Sayı: 3593.
• Resmî Gazete. 5 Mayıs 1937, Şark Demiryolları İmtiyazı ile Şirkete Ait Malların Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3596.
• Resmî Gazete. 5 Mayıs 1937, Şark Demiryolları İmtiyazı ile Şirkete Ait Malların Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3596.
• Resmî Gazete. 19 Nisan 1938, Üsküdar ve Kadıköy Türk Anonim Su Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3886.
• Resmî Gazete. 19 Nisan 1938, Üsküdar ve Kadıköy Türk Anonim Su Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3886.
• Resmî Gazete. 2 Mayıs 1938, İzmir Telefon Tesisatının Satın Alınmasına Dair Hükûmetle Şirket Arasında Akdedilen Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3896.
• Resmî Gazete. 2 Mayıs 1938, İzmir Telefon Tesisatının Satın Alınmasına Dair Hükûmetle Şirket Arasında Akdedilen Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3896.
• Resmî Gazete. 9 Temmuz 1938, İstanbul Elektrik Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3955.
• Resmî Gazete. 9 Temmuz 1938, İstanbul Elektrik Şirketi İmtiyazı ile Tesisatının Satın Alınmasına Dair Mukavelenin Tasdiki Hakkında Kanun, Sayı: 3955.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları. Devre 1, İçtima Senesi 3, Cilt 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları. Devre 1, İçtima Senesi 3, Cilt 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 1, İçtima Senesi 3, Cilt 18.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 1, İçtima Senesi 3, Cilt 18.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 3, İçtima Senesi 2, Cilt 6.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 3, İçtima Senesi 2, Cilt 6.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 4, Fevkalade İçtima, Cilt 1.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 4, Fevkalade İçtima, Cilt 1.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 4, İçtima Senesi 2, Cilt 15.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 4, İçtima Senesi 2, Cilt 15.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 4, İçtima Senesi 3, Cilt 22.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 4, İçtima Senesi 3, Cilt 22.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, Fevkalade İçtima, Cilt 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, Fevkalade İçtima, Cilt 3.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 1, Cilt 12.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 1, Cilt 12.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 2, Cilt 16.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 2, Cilt 16.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 2, Cilt 17.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 2, Cilt 17.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 3, Cilt 24.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 3, Cilt 24.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 3, Cilt 26.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Devre 5, İçtima Senesi 3, Cilt 26.
• Akalın, G. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları. Ankara: Maliye Bakanlığı Yayını.
• Akalın, G. (2008). Atatürk Dönemi Maliye Politikaları. Ankara: Maliye Bakanlığı Yayını.
• Avcıoğlu, D. (1969). Türkiye’nin Düzeni. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Avcıoğlu, D. (1969). Türkiye’nin Düzeni. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Bayar, C. (1999-a). Ekonomik Konulara Dair (1921-1938). Der. Özel Şahingiray. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Bayar, C. (1999-a). Ekonomik Konulara Dair (1921-1938). Der. Özel Şahingiray. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Bayar, C. (1999-b). Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri (1920-1953). Der. Özel Şahingiray. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Bayar, C. (1999-b). Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri (1920-1953). Der. Özel Şahingiray. İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Boratav, K. (2005). Türkiye İktisat Tarihi (1908-2005). Ankara: İmge Yayınları.
• Boratav, K. (2005). Türkiye İktisat Tarihi (1908-2005). Ankara: İmge Yayınları.
• Boratav, K. (2006). Türkiye’de Devletçilik. Ankara: İmge Yayınları.
• Boratav, K. (2006). Türkiye’de Devletçilik. Ankara: İmge Yayınları.
• Cebesoy, A. F. (2002). Siyasi Hatıralar-Lozan’dan Cumhuriyet’e. Cilt 2. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları.
• Cebesoy, A. F. (2002). Siyasi Hatıralar-Lozan’dan Cumhuriyet’e. Cilt 2. Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul: Temel Yayınları.
• Çavdar, T. (1974). Millî Mücadelenin Ekonomik Kökenleri. İstanbul: Köz Yayınları.
• Çavdar, T. (1974). Millî Mücadelenin Ekonomik Kökenleri. İstanbul: Köz Yayınları.
• İsmet Paşa’nın Siyasi ve İçtimai Nutukları (1920-1933). (1933). Ankara: Başvekâlet Matbaası.
• İsmet Paşa’nın Siyasi ve İçtimai Nutukları (1920-1933). (1933). Ankara: Başvekâlet Matbaası.
• Kuruç, B. (2011). Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi-Büyük Devletler ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kuruç, B. (2011). Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi-Büyük Devletler ve Türkiye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ökçün, G. (1971). 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Ökçün, G. (1971). 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Polanyi, K. (2005). Büyük Dönüşüm-Çağımızın Siyasi ve Ekonomik Kökenleri. Çev. Ayşe Buğra, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Polanyi, K. (2005). Büyük Dönüşüm-Çağımızın Siyasi ve Ekonomik Kökenleri. Çev. Ayşe Buğra, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Rathmann, L. (2001). Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi. Çev. Ragıp Zarakolu. İstanbul: Belge Yayınları.
• Rathmann, L. (2001). Alman Emperyalizminin Türkiye’ye Girişi. Çev. Ragıp Zarakolu. İstanbul: Belge Yayınları.
• Şamsutdinov, A. M. (2010). Bir Sovyet Tarihçisinin Gözüyle Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı (1918-1923). Çev. Ataol Behramoğlu. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Şamsutdinov, A. M. (2010). Bir Sovyet Tarihçisinin Gözüyle Türkiye Ulusal Kurtuluş Savaşı (1918-1923). Çev. Ataol Behramoğlu. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Tezel, Y. S. (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tezel, Y. S. (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tokgöz, E. (2004). Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi. Ankara: İmaj Yayınevi.
• Tokgöz, E. (2004). Türkiye’nin İktisadi Gelişme Tarihi. Ankara: İmaj Yayınevi.
• Azrak, A. Ü. (1968). “Millîleştirme Kavramı Üzerine”. İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, 1-2, 47-58.
• Azrak, A. Ü. (1968). “Millîleştirme Kavramı Üzerine”. İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, 1-2, 47-58.
• Azrak, A. Ü. (1970). “Millîleştirme ve Kamu Hizmeti”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1-4, 44-78.
• Azrak, A. Ü. (1970). “Millîleştirme ve Kamu Hizmeti”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1-4, 44-78.
• Eroğlu, H. (1985). “Atatürk ve Devletçilik”. Belleten, 194, 357-372.
• Eroğlu, H. (1985). “Atatürk ve Devletçilik”. Belleten, 194, 357-372.
• Kaplan, L. (1998). “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Hükümetin Millî Ekonomi Oluşturma Girişimlerine Bir Örnek”. Atatürk Yolu Dergisi, 6-22, 159-164.
• Kaplan, L. (1998). “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Hükümetin Millî Ekonomi Oluşturma Girişimlerine Bir Örnek”. Atatürk Yolu Dergisi, 6-22, 159-164.
• Ökçün, G. (1968). “1923 Yılında İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde Kabul Edilen Esaslar”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 23-1, 53-100.
• Ökçün, G. (1968). “1923 Yılında İzmir’de Toplanan Türkiye İktisat Kongresi’nde Kabul Edilen Esaslar”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 23-1, 53-100.
• Aydın, Y. (1998). Lozan Konferansı Sonrasında Tasfiye Edilen Fransız İmtiyazları (1923-1944). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
• Aydın, Y. (1998). Lozan Konferansı Sonrasında Tasfiye Edilen Fransız İmtiyazları (1923-1944). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü.
• Civelek, B. (2022). Türkiye’de Hazine Taşınmazları Politikasının Değişimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Civelek, B. (2022). Türkiye’de Hazine Taşınmazları Politikasının Değişimi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pektaş, Ü. (2009). Millî Ekonominin Kurulması Sürecinde Atatürk Sonrası Dönem Millîleştirme Politikaları (1938-1950). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pektaş, Ü. (2009). Millî Ekonominin Kurulması Sürecinde Atatürk Sonrası Dönem Millîleştirme Politikaları (1938-1950). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.