Fetvalar ve Şer‘İyye Sicilleri Işığında Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Kasâme Uygulaması ve İdarenin Sorumluluğu

Year 2025, Issue: 8, 259 - 299

Abdullah Vefa Karataş

https://doi.org/10.59399/cuhad.1781197

Abstract

Kasâme, İslam hukukunda kabul edilen ve klasik devirde uygulama alanı bulan bir müessesedir. Bu bağlamda kasâme, faili meçhul bir şekilde öldürülen kimsenin bulunduğu yerdeki ahaliye, maktulü öldürmediği ve öldüreni de bilmediğine dair yemin ettirmektir. Bu çalışmada dönemin fetvalarından ve şer‘iyye mahkemesi kararlarından yararlanılarak klasik dönem Osmanlı hukukunda kasâme uygulaması incelenmiştir. Ayrıca literatürde iddia edildiği gibi pozitif hukuktaki idarenin sorumluluğu ile kasâme müessesesi arasında bir bağ kurulup kurulamayacağı tartışılmıştır. Çalışma neticesinde kasâmenin unsurlarına ilişkin uygulamada öne çıkan bazı ayrıntılara ulaşılmıştır. Din, cinsiyet ve hürriyet ayrımı olmaksızın gerçek bir kişinin katledilmesi hâlinde kasâmenin uygulandığı tespit edilmiştir. Kasâme için iple boğma veya asma, bıçakla ya da başka bir sair cisimle kesme gibi maktulün başka bir kimsece öldürüldüğüne dair emarelerin olması gerekmiştir. En çok üzerinde durulan meselelerden biri, belirli bir grubun mülkünde, köy veya mahalle arazisinde bulunan faili meçhul ölüm vakalarının dışında, bu yerlere işitilebilecek mesafede bulunan maktuller bakımından da kasâmenin uygulanacağının öngörülmüş olmasıdır. Ayrıca ses işitilecek konumda olmayan cesetler için devletin sorumluluğuna gidileceği tespit edilmiştir. Böylece kasâmenin bir uzantısı olarak idarenin de tazminat ödeyebileceği kabul edilmiştir. Bunun dışında idareye faili meçhul cinayetleri engellemek adına gerekli önlemleri alması yönünde bir görev yüklenmiştir. Ayrıca mirasçısı olmayan maktuller bakımından idarenin harekete geçerek kasâme başvurusunda bulunması gerektiği kabul edilmiştir. Bu bağlamda günümüz pozitif hukukunda idarenin kusursuz sorumluluğuna ilişkin kabuller, kasâme uygulamasıyla belirli ölçüde paralellik içerisindedir. Özellikle, terör veya kitlesel hareketlerin neden olduğu bireysel zararları tüm topluma dağıtmayı ve tazmin etmeyi hedefleyen sosyal risk ilkesi ile kasâme kurumunun temel gayeleri örtüşmektedir. Bu manada kasâmenin bu ilkenin kökeni olduğu noktasında yorum getirilebilir. Ancak kasâmede, asıl tazminat sorumluluğu halktadır ve idare ikinci planda rol alır. Ayrıca sosyal risk ilkesi bağlamında genel olarak devlete ve kamu düzenine yönelik bir eylem söz konusu iken kasâmede tek bir bireye karşı bir fiil işlenir. Bunlar sosyal risk ilkesi ile kasâme arasındaki bağı zayıflatan farklılıklardır.

Keywords

Kasâme , Klasik Dönem , Osmanlı Hukuku , İdarenin Sorumluluğu

The Practice of Kasame and the Liability of the Administration in Classical Period Ottoman Law in the View of Fatwas and Sharia Court Records

Abstract

Kasāma is an institution accepted in Islamic law and applied in the classical period. In this context, kasāma involves administering an oath to the local population where an unknown person has been killed, stating that they did not kill the victim and do not know who did. This study examines the application of kasāma in classical Ottoman law, utilizing fatwās and decisions from shari‘a courts of the period. In addition, the study discusses whether a connection can be established between the liability of the administration in positive law and the institution of kasāma, as claimed in the literature. As a result of the study, there are some important details that stand out in the application of kasāma. It is seen that kasāma is applied in cases where a real person is killed, regardless of religion, gender or freedom. For kasâme to be applied, there must be evidence that the victim was killed by another person, such as strangulation or hanging with a rope, or cutting with a knife or other object. Another important issue is that, apart from cases of unknown deaths occurring on the property of a specific group, in a village or neighborhood, kasāma is also applicable to victims located within earshot of these places. In addition, the state is held responsible for bodies that are not within earshot. Thus, it is accepted that the administration can pay compensation as a consequence of kasāma. Additionally, the administration has a duty to take necessary measures to prevent unsolved murders. Furthermore, in cases where the deceased has no heirs, the administration must take action and file a kasāma application. In this context, the acceptance of the administration's strict liability in today's positive law is, to a certain extent, parallel to the application of kasāma. In particular, the principle of social risk, which aims to distribute and compensate for individual damages caused by terrorism or mass movements across the entire society, coincides with the fundamental objectives of the kasāma institution. From this perspective, it can be argued that kasāma is the origin of this principle. However, in kasāma, the primary liability for compensation lies with the people, and the administration plays a secondary role. Furthermore, while the social risk principle generally pertains to actions directed against the state and public order, kasāma involves an act committed against a single individual. These are differences that weaken the connection between the social risk principle and kasāma.

Keywords

Kasâme , Classical Period , Ottoman Law , Liability of the Administration

References

• AKGÜNDÜZ, A. (1990). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (II. Kitap). İstanbul.
• AKGÜNDÜZ, A. (1991). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (III. Kitap). İstanbul.
• AKGÜNDÜZ, A. (1992). Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri (IV. Kitap). İstanbul.
• AKMAN, M. (2002). Osmanlı Hukukunda Kasâme. (H. C. GÜZEL, Kemal ÇİÇEK, S. KOCA, Ed.). Türkler (Cilt XIII, 789-794). Ankara.
• AKMAN, M. (2004). Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması. İstanbul.
• AKMAN, M. (2007). Osmanlı Hukukunda Faili Bilinmeyen İtlâf Durumlarında Öngörülen Ortak Sorumluluğun Hukuki Niteliği. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, 3, 7-12.
• AKŞİT, M. C. (2004). İslâm Ceza Hukuku ve İnsânî Esasları. İstanbul.
• ALP, S. (1947). Hitit Kanunları Hakkında. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5(5), 465-482.
• ARSLANBOĞA, M. (2014). 40 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi (S. 1-109) (H. 1103-1104 / M. 1692-1693). Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• ATAR, F. (2017). İslâm Yargılama Hukukunun Esasları (2. b.). İstanbul.
• ATASOY, A. (2025). Osmanlı Hukukunda Mala Yönelik Haksız Fiillerde Kasâme Uygulaması. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 15 (1), 107-130.
• ATAY, E. E. (2022). İdare Hukuku (3. b.). Ankara.
• AVCI, M. (2016). Suç Mağdurlarına Tazminat Ödenmesi Anlayışının Tarihi Gelişimi. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 24(1), 7-36.
• AVCI, M. (2018). Osmanlı Ceza Hukuku Özel Hükümler (3. b.). Ankara.
• AYDIN, M. A. (2018). Türk Hukuk Tarihi (15. b.). İstanbul.
• BARDAKOĞLU, A. (2001). Kasâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 24, 528-530). İstanbul.
• BERBER E., KARATAŞ A. V. (2022). Padişahın Denetlenmesinde Şeyhülislamın Rolü. Kırıkkale Hukuk Mecmuası, 2(1), 235-262.
• BİLMEN, Ö. N. (2018). Hukuki İslâmiyye ve Islahatı Fıkhiyye Kamusu (Cilt 3, 2. b.). (Ö. F. KASADAR, Ed.). İstanbul.
• CAN, A. (2016). Rumeli Ahkâm Defterlerine Göre Avlonya Sancağı’nda Faili Meçhul Cinayetler ve Kasâme Uygulamasına Dair Bir Değerlendirme (1745-1780). (F. GEDİKLİ, Ed.). II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri (Cilt I, 799-817.). İstanbul.
• CİN, H., AKGÜNDÜZ, A. (2011), Türk Hukuk Tarihi. İstanbul.
• CİN, H., AKYILMAZ, G. (2000). Feodalite ve Osmanlı Düzeni. Adana.
• CİN, H., AKYILMAZ, G. (2024). Türk Hukuk Tarihi (16. b.). Ankara.
• ÇAĞLAYAN, R. (2007). Tarihsel, Teorik ve Pratik Yönleriyle İdarenin Kusursuz Sorumluluğu. Ankara.
• ÇAĞLAYAN, R. (2022). İdâre Hukûku Dersleri (10. b.). Ankara.
• ÇAVDAROĞLU, M. (2013). 61 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (s.1-100) H.1124-1125/M.1712-1713. Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.
• ÇITAK, H. A. (2014). İdarenin Kusursuz Sorumluluğu Bağlamında Sosyal Risk İlkesi. Ankara.
• ÇİFTÇİ, B. (2017). 49 Numaralı Antep Şer‘iyye Sicili Değerlendirme ve Transkripsiyonu. Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• DEMİR, A. (2019). Mufassal Türk Hukuk Tarihi. Ankara.
• DEMİR, F. E. (2016). İdari Davalarda Ehliyet ve Husumet. Ankara.
• DEVELLİOĞLU, F. (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (11. b.). Ankara.
• DURAN, L. (1974). Türkiye İdaresinin Sorumluluğu. Ankara.
• DÜSTUR (1289). (1. Tertip, Cilt 1). İstanbul.
• DÜZDAĞ, M. E. (2018). Şeyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı. İstanbul.
• EBUSSUÛD EFENDİ (2013) Ma‘rûzât. (P. DÜZENLİ, Hzl.). İstanbul.
• EKEN, G. (1988). Gaziantep’in 113 Numaralı Şer‘iyye Sicili Tanskripsiyon ve Değerlendirme (H.1168-1169 M.1755-1756). Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ES-SEYYİD AHMED EFENDİ, ES-SEYYİD HAFIZ MEHMED B. AHMED-EL GEDÛSÎ (2014). Netîcetü’l-Fetâvâ. (S. KAYA, B. ALGIN, A. N. ÇELİKÇİ, E. KAVAL, Hzl.). İstanbul.
• FEYZULLAH EFENDİ (2009). Fetâvâ-yı Fevziye. (S. KAYA, Hzl.). İstanbul.
• GÖZLER, K., KAPLAN, G. (2023). İdare Hukuku Dersleri (25. b.). Bursa.
• GÜNDAY, M. (2015). İdare Hukuku. Ankara.
• GÜRBÜZ, İ. (2018). Şer‘iyye Sicillerine Göre 1650-1750 Yıllarında Konya’da Çocuklar ve Yetimler. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• HASANOVA, S. (2017). İslam Ceza Hukukunda Maslahat Prensibi Açısından Cezalar ve Cezanın Şahsiliği İlkesinin Değerlendirilmesi. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 89-111.
• İSTANBUL KADI SİCİLLERİ 74 (2019). Rumeli Sadâreti Mahkemesi 272 Numaralı Sicil (H. 1171-1172/ M. 1758). (M. Â. AYDIN, Proje Yönetmeni). (C. YILMAZ, Ed.). İstanbul.
• İSTANBUL KADI SİCİLLERİ 76 (2019). İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765-1767). (M. Â. AYDIN, Proje Yönetmeni). (C. YILMAZ, Ed.). İstanbul.
• KALIPÇI, E. (2017). R-36 Numaralı Rusçuk Kadı Sicilinin Transkripsiyonu ve Tahlili (H. 1150-1153/ M. 1738-1740). Yüksek Lisans Tezi, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• KAPLAN, G. (2023). İdari Yargılama Hukuku (9. b.). Bursa.
• KARAMAN, H. (2007). İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul.
• KARATAŞ, A. V. (2020). Türk Hukuk Tarihi Açısından Kul Sistemi. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, 2020(1), 153-188.
• KESKİOĞLU, O. (1969). Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku. Ankara.
• KILINÇ, A. (2018). Çocuk Düşürtme Suçunun 17’nci Yüzyıl İstanbul’undaki Görünümü. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 23(38), 31-84.
• KILINÇ, A. (2024). Türk Hukuk Tarihinde Arabuluculuk Muslihûn (Klasik Dönem Osmanlı Hukuku Uygulaması) (2. b.). (B. ARGUNHAN, Ed.). Ankara.
• KILINÇ, A. (2025). Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Kadı Yardımcıları. Ankara.
• KIZILAY, M. E. (2024). Sorumluluk Hukukunda Bir Çözüm Olarak İlliyet Bağının Genişletilmesi: Osmanlı’da Kasâme ile Hukuki Sorumluluğun Tespiti. Gümüşhane Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2024/1(25), 218-236.
• MÜSLİM b. HACCÂC (2008). Sahîh-i Müslim ve Tercümesi (Cilt 5). (M. Sofuoğlu, Çev.). İstanbul.
• ONAR, S. S. (1966). İdare Hukukunun Umumî Esasları (Cilt III, 3.b.). İstanbul.
• ÖZDEMİR, A. B. (2009). İslâm Ceza Hukukunda Şehadet ve Şehadetten Rücû’. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ÖZKORKUT, N. Ü. (2007). İslam Ceza Hukukunda Kadın. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 56(2), 83-95.
• PAKALIN, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü (Cilt II). İstanbul.
• PAMİR, A. (2005). İslâm ve Osmanlı Hukuku’nda Kasame Müessesesi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 54 (4), 343-359.
• PAYDAŞ, E. (2015). Hukuk Sosyolojisi Açısından Kasâme Kurumu. Mehmet Akif Aydın’a Armağan Özel Sayısı Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 21(2), 595-614.
• PETERS, R. (2005). Crime And Punishment In Islamic Law (Theory and Practice from the Sixteenth to the Twenty-first Century). Cambridge.
• SAĞLAM, H. (2010). İslam Hukuku Tarihinde Faili Meçhul Cinayetler Meselesi (Kasâme Müessesi). Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Dergisi, 3, 485-532.
• SAĞLAM, H. (2016). Günümüzdeki Sosyal Güvenlik Kurumunun Tarihsel Kökeni Hakkında Özet Bir Tahlil. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 131-142.
• SCHACHT, J. (1986). İslâm Hukukuna Giriş. (M. DAĞ, A. ŞENER, Çev.). Ankara.
• SERAHSÎ (2018). Mebsût (Cilt 26). (M. C. AKŞİT, Ed.). İstanbul.
• SEVİCİ, H. (2011). 54 Numaralı Konya Şer’iye Sicili’nin (1-190) Değerlendirme ve Transkripsiyonu (H. 1150 1152/M. 1738–1740). Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• SOFUOĞLU, H. (2010). İslam Hukukunun Uygulanması Açısından Manisa Şer’iye Sicileri (1625-1650). Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• SÜNBÜL, M. (2009). 454/1 Numaralı (H.1292/M.1875) Elbistan Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• ŞEMSEDDİN SAMİ (2015). Kamus-ı Türkî. (P. YAVUZARSLAN, Hzl.). Ankara.
• ŞEN, C. (1996). İslam Hukukunda Kasame. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• ŞEN, C. (2022). Sistematik Mecelle: Kategorik Giriş ve Tam Metin. Bursa.
• ŞEYH BEDREDDİN (2012). Fıkıh Ekolleri Arasındaki Tartışmalı Konuların İncelikleri. (H. Y. APAYDIN, Ed.). İstanbul.
• TURAN, A. (2014). 1815 Numaralı Trabzon Şer‘iye Sicilinin Transkripsiyonu ve Hukuki Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• TURAN, M. F. (2009). İslam Ceza Hukukunda Cinayet Davalarında Zayıf Delil ‘Levs’. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31, 171-192.
• ÛDEH, A. (1978). İslâm Ceza Hukuku ve Beşerî Hukuk (Cilt III). (A. NURİ, Çev.). İstanbul.
• ULUSOY, A. D. (2024). Türk İdare Hukuku (7. b.). Ankara.
• UYSAL, Ş. Y. (2002). İslam Ceza Hukukunda Cezaların Şahsiliği İlkesi ve Kısasta Denklik. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• ÜÇOK, C., MUMCU A., BOZKURT, G. (2015). Türk Hukuk Tarihi. Ankara.
• YAYLA, A. (2015). İdarenin Kusursuz Sorumluluğu. İstanbul.
• YEGİN, Ş. (2009). H. 1064–1065 (M. 1654–1655) Tarihli Şer‘iyye Siciline Göre Trabzon. Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• YENER, M. Z. (2024). Ürün Sorumluluğu (AB Direktifi, Alman, İsviçre ve Türk Hukuku Mukayeseli). Ankara.
• YENİŞEHİRLİ ABDULLAH EFENDİ (2011). Behcetü’l-Fetâvâ. (S. KAYA, B. ALGIN, Z. TRABZONLU, A. ERKAN, Hzl.) İstanbul.
• YILDIRIM, T., ÜSTÜN, G. (2024). İdarenin Sorumluluğu (617-649). İdare Hukuku (9. b.). (N. AKMAN, Ed.). İstanbul.
• YILDIZ, K. (1989). İslam Yargılama Hukukunda İsbat Vasıtası Olarak Şahitlik. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• YILMAZ, C. (2005). H. 1060 – 1061/M. 1650-1651 Tarihli 100 Nolu Manisa Şer‘iyye Sicili. Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• YILMAZ, Y. (2018). İslam-Osmanlı Muhakeme Hukukunda Şahitlik Müessesesi. Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, 2018(2), 95-102.
• YİĞİT, Y. (1993). İslâm Ceza Hukukunda Şahsilik Prensibi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• YÜCE, S. (2010). 98 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili (H.1155/M.1742–1743) Transkripsiyon ve Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• ZUHAYLÎ, V. (2020). İslâm Fıkhı Ansiklopedisi (Cilt 10). İstanbul.