Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Kur’an Tefsiri Bağlamında Ebü’l-Feth eş-Şehristânî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2012, Cilt: 12 Sayı: 1, 1 - 41, 01.03.2012

Mustafa Öztürk

Öz

Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Kur’an Tefsiri Bağlamında Ebü’l-Feth eş-Şehristânî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Bir İnceleme

Öz

Ebü’l-Feth Muhammed b. Ebi’l-Kâsım Abdülkerîm eş-Şehristânî (ö. 548/1153) İslam ilim ve kültür tarihinde daha ziyade el-Milel ve’n-Nihal adlı eseriyle tanınan bir şahsiyettir. Bunun yanında bilhassa kelamla ilgili Nihâyetü’l-İkdâm (Nihâyetü’l-Akdâm) adlı eserindeki Eş’arîliğe paralel görüş ve değerlendirmelerinden ötürü Sünnî bir âlim olarak kabul edilir. Ne var ki yakın geçmişte Muhammed Ali Âzerşeb tarafından neşredilen Mefâtîhu’l-Esrâr ve Mesâbîhu’l-Ebrâr adlı Kur’an tefsiri, Şehristânî’nin itikadî mezhep kimliğiyle ilgili bu genel kabulü en azından tartışmaya açacak bir içeriğe sahiptir. Bu durum ilk bakışta Şehristânî’nin farklı eserlerinde farklı bir yüzünü gösterdiğini düşündürmektedir. Nitekim öteden beri Şehristânî’nin itikâdî mezhep kimliği hakkında çeşitli görüş ve iddialar ileri sürülmüştür. Mefâtîhu’l-Esrâr temelinde kaleme alınan bu makale Şehristânî’nin en azından bu eserinde itikâdî açıdan hangi mezhebe yakın durduğu meselesini vuzuha kavuşturmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Şehristânî, Mefâtîhu’l-esrâr, Kur’an’ın sırları, İsmâiliyye, Bâtınî te’vil

Kaynakça

• Âlûsî, Ebü’l-Fazl, Şihâbuddîn Mahmûd Rûhu’l-Meânî, Beyrut 2005.
• Atalan, Mehmet, Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Ca’fer es-Sâdık’ın Yeri, Ankara 2005.
• Ayyâşî, Ebü’n-Nasr Muhammed b. Mes’ûd, Tefsîru’l-Ayyâşî, Beyrut 1991.
• Beyhakî, Ebü’l-Hasen Zahîruddîn Ali b. Zeyd, Tetimmetü Sıvâni’l-Hikme (=Târîhu Hukemâi’l-İslâm), Beyrut 1994.
• Câbirî, Muhammed Âbid, Tekvînü’l-Akli’l-Arabî, Beyrut 1991.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali, Tabakâtü’l-Müfessirîn, Beyrut trs.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Medine 1975.
• Feyz-i Kâşânî, Tefsîru’s-Sâfî, Beyrut 2008.
• Harman, Ömer Faruk, “Şehristânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2010.
• Hûî, Ebü’l-Kâsım b. Ali Ekber, el-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Kum trs.
• Huveyzî, Abd Ali b. Cum’a, Tefsîru Nûri’s-Sekaleyn, Beyrut 2001.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali, Lisânü’l-Mizân, Haydarabad 1329.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemsüddîn, Vefeyâtü’l-A‘yân, nşr. İhsan Abbas, Beyrut trs.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebû Bekr, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye, Beyrut 1987.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn, Minhâcü’s-Sünne, nşr. M. Reşad Salim, Riyad 1986.
• ……………, Der’u Teâruzi’l-Akl ve’n-Nakl, nşr. M. Reşad Salim, 2. bsk., Riyad 1991.
• Kâşifülğıtâ, Muhammed Hüseyin, Aslu’s-Şîa ve Usûluhâ, Kum 1415.
• Kummî, Ebü’l-Hasen Ali b. İbrahim, Tefsîru’l-Kummî, Beyrut 1991.
• Kummî, Muhammed b. Hasen Saffâr, Besâiru’d-Derecât, Kum 1404.
• Kurtubî, Ebû Abdillah, el-Câmi̔ li Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut 1988.
• Küleynî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ya’kûb, el-Kâfî fî İlmi’d-Dîn, Tahran 1365hş.
• Madelung, Wilferd, “Aspects of Isma‘ili Theology: The Prophetic Chain and God Beyond Being”, [Isma’ili Contributions to Islamic Culture içinde], ed. Seyyed Hossein Nasr, Imperial Iranian Academy of Philosophy, Tahran 1977.
• ……………, “Shiism: Isma‘iliyah”, The Encyclopedia of Religion, ed. Mircea Eliade, London-New York 1987.
• Mayer, Toby, “Shahrastani on the Arcana of the Qur’an: A Preliminary Evaluation”, Journal of Qur’anic Studies, 7/2 (2005).
• ……………, Keys to the Arcana: Shahrastani’s Esoteric Commentary on the Qur’an, Oxford & New York: Oxford University Press, 2009.
• Meclisî, Muhammed Bâkır, Bihâru’l-Envâr, Beyrut 1404/1984.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an ve Aşırı Yorum: Tefsirde Bâtınîlik ve Bâtınî Te’vil Geleneği, Ankara 2003.
• ……………, Tefsirde Ehl-i Sünnet&Şia Polemikleri, Ankara 2009.
• ……………, “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”, Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar, İstanbul 2010.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, Wiesbaden 1974.
• Sem’ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm, et-Tahbîr fi’l-Mu’cemi’l-Kebîr, Bağdat 1975.
• Shihadeh, Ayman, Review of Keys to The Arcana: Shahrastani’s Esoteric Commentary on the Qur’an, by Toby Mayer, Islam and Christian-Muslim Relations 21/2 (2010).
• Steigerwald, Diane, “The Divine Word (Kalima) in Shahrastani’s Majlis”, Studies in Religion/Sciences Religieues, 25/3 (1996).
• Suheybânî, Muhammed b. Nâsır b. Sâlih, Mencehü’ş-Şehristânî fî Kitâbihi’l-Milel ve’nNihal, Riyad: Dâru’l-Vatan, trs.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb, Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, nşr. M. Muhammed etTanâhî-A. Muhammed el-Hulv, Kahire 1964-1976.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm, Nihâyetü’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelâm, nşr. Alfred Guillaume, London: Oxford University Press, 1934.
• ……………, Musâra’atü’l-Felâsife, nşr. Süheyr Muhammed Muhtar, Kahire 1396/1976.
• ……………, Livre des religions et des sectes, çev. Daniel Gimaret-G. Monnot), Leuven 1986, [D. Gimaret’in yazısı].
• ……………, el-Milel ve’n-Nihal, Beyrut 1996.
• ……………, Mefâtîhu’l-Esrâr ve Mesâbîhu’l-Ebrâr, nşr. Muhammed Âzerşeb, Mîrâs-ı Mektûb, Tahran 2008.
• Tabersî, Ebû Ali, Mecmau’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut 1997.
• Tanci, Muhammed, “Şehristânî”, İslam Ansiklopedisi (İA), İstanbul 1993.
• Taşpınar, İsmail, “Şehristânî’nin Dinler Tarihine Dair Kullandığı Metodlar”, Milel ve Nihal, cilt: 5, sayı: 1, Ocak-Nisan 2008.
• Tûsî, Ebû Ca’fer, et-Tibyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut trs.
• Tûsî, Nasîruddîn, Mecmûatu Resâil, Meclis-i Şûrâ-yı Millî Kütüphanesi (Tahran), nr. 9480, vr. 3a.
• Vaux, Carra de, “eş-Şehristânî”, Dâiretü’l-Maârifi’l-İslâmiyye (DMİ), Tahran 1933.
• Yâfi‘î, Ebû Muhammed, Mir’âtü’l-Cinân, Beyrut 1997.
• Yâkût el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, Beyrut 1990.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed, Siyerü A‘lâmi’n-Nübelâ, nşr. Şuayb el-ArnaûtM. Nuaym el-Irkasûsî, Beyrut 1985.
• Zencânî, Ebû Abdillâh, Târîhu’l-Kur’ân, Beyrut 1969.
• Zerrinkub, Hüseyin, Medreseden Kaçış, çev. Hikmet Soylu, İstanbul 2001.
• Zincânî, Seyyid İbrahim Musevî, “Anahatlarıyla İmâmiyye Akidesi”, çev. Murat Serdar, Bilimname VIII (2005/2)