Siyaset ve Ulemâ Arasında Gerilim: 18. Yüzyıl Kahire’sinde İrsâdî Vakıflardaki Hakların Ailelere İntikali

Year 2025, Volume: 25 Issue: 2, 1475 - 1504, 30.09.2025

Burak Ergin

https://doi.org/10.33415/daad.1690767

Abstract

Beytülmâle ait arazilerin kamu yararı için tahsis edilmesi anlamına gelen irsâdî vakıf, Zengîler döneminde ortaya çıkmış, Eyyûbîler, Memlükler ve Osmanlılar döneminde gelişerek özellikle Arap topraklarında yaygınlaşmıştır. Buna paralel bir biçimde hukukçular söz konusu vakıfların meşruiyetiyle ilgili fetvalar vermişler ve fıkıh risaleleri yazmışlardır. Bu risalelerden biri de Saftî’ye aittir. Risalede Kahire valisi İbrahim Paşa ile şehir eşrafı arasında irsâdî vakıf gelirlilerinin hak sahiplerinin ölümünden sonra ailelerine intikaliyle alakalı bir gerilimi incelenmekte ve dönemin fakihlerinin görüşleri değerlendirilmektedir. Bu çalışmanın amacı, 12./18. yüzyıl Kahire’sinde ortaya çıkan söz konusu tartışmayı hukukî ve tarihî açıdan incelemektir. Bu tartışmayı hukukî bir bağlama oturtabilmek için irsâdî vakıflar ve mücerret haklarla ilgili Hanefî mezhebindeki değerlendirmelere kronolojik ve karşılaştırmalı bir yöntemle yer verilecek ve risaledeki problem analiz edilecektir. Dolayısıyla makalenin kapsamı mezkûr tartışma ve bunun beslendiği literatürdür. Çalışmanın bulguları, vakıf haklarının aileye intikali meselesinde sultanın geçici izin vermesine rağmen bunun sürekli hale getirilmesinin yasaklandığını, ancak hukukçuların böyle bir siyasi müdahaleye karşı çıktıklarını ve mücerret hakların geç dönem Hanefî mezhebinde mal olarak kabul edilmeye başlandığını ortaya koymaktadır.

Keywords

İslam Hukuku , BeytülmâL , Kamu Yararı , İrsâdî Vakıf , Mücerret Hak , Saftî

Tension Between Politics and the Ulamā: The Transfer of Rights in Irsādī Foundations to Families in 18th-Century Cairo

Abstract

The irsādī waqf, which refers to the allocation of land belonging to the treasury for public benefit, emerged during the Zengid period and developed during the Ayyūbids, Mamluk, and Ottoman periods, becoming particularly widespread in Arab lands. In parallel with this, jurists issued fatwas regarding the legitimacy of these waqfs and wrote treatises on Islamic jurisprudence. One of these treatises belongs to Saftī. The treatise examines a dispute between the governor of Cairo, Ibrahim Pasha, and the city's notables concerning the transfer of irsādī waqf revenues to the families of the rightful owners after their death. It evaluates the views of the jurists of the period. This study aims to examine the debate that arose in 12th/18th-century Cairo from a legal and historical perspective. To place this debate in a legal context, the Hanafī schools' assessments of irsādī waqfs and abstract rights will be presented using a chronological and comparative method, and the problem addressed in the treatise will be analysed. Consequently, the scope of the article is the aforementioned debate and the literature that informed it. The study's findings reveal that, despite the sultan's temporary permission, the transfer of waqf rights to the family was prohibited from becoming permanent. However, jurists opposed such political intervention and that absolute rights began to be recognised as property in the later Hanafī school.

Keywords

Islamic Law , Beytülmâl , Public İnterest , Irsâdî Waqf , Absolute Right , Saftî

References

• Akgündüz, Ahmet. “İrsâdî Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/448-450. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996.
• Akgündüz, Ahmet. Şeyhü’l-İslam Ebüssu’ud Efendi fetvaları = Fetava-yı Ebüssuud Efendi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2018.
• Atçıl, Abdurrahman - Markiewicz, Christopher. “Shariʿa and Governance in Ottoman Egypt: The Waqf Controversy in the Mid-Sixteenth Century”. International Journal of Middle East Studies, 1-20.
• Bezzâzî, Şeyh Allâme Muhammed b Muhammed Şehâb b Yûsuf el-Kerderî. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. ed. Sâlim Mustafa el-Bedrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Târîhu ʿacâʾibü’l-âsâr fi’t-terâcim ve’l-ahbâr. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Cuno, Kenneth M. “Ideology and Juridical Discourse in Ottoman Egypt: The Uses of the Concept of Irṣãd”. Islamic Law and Society 6/2 (1999).
• Dozy, Reinhart. Tekmiletü’l-maacimi’l-Arabiyye. çev. Muhammed Selim Nuaymî, Cemal el-Hayyât. Irak: Vezâretü’s-Sekâfeti ve’l-İ‘lâm, 1979.
• Ensarî, Ebû Yûsuf b Yakub b İbrahim b Habîb b Sa‘d. Kitâbu’l-Harâc. ed. Taha Abdurrauf Sa‘d - Sa‘d Hasan Muhammed. el-Mektebetü’l-Ezher li’t-türâs, ts.
• Gaytî, Necmeddin. et-Teyidâtü’l-aliyye. “et-Teyidâtü’l-aliyye li’l-evkâfi’l-Mısrıyye”. ed. Ömer Abdu Abbas el-Cümeylî. Mecelletü Beytü’l-Meşvere 7 (2017), 141-197.
• Hacak, Hasan. İslam Hukukunun Klasik Kaynaklarında Hak Kavramının Analizi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Risâle fîmâ ruttibe ve urside bi-evâmiri’l-vüzerâi’l-Mısriyyîn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pervez Paşa, 624.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed el-Hanefî. el-Esiletü’l-Hanefiyyeti. “Hamevî’nin ‘el-Esʾiletü’l-Hanefiyye bi’l-ecvibeti’l-Hameviyye’ Adlı Risâlesinin Tenkitli Neşri ve İrsâdî Vakıflara Dair Bir Değerlendirme”. ed. Muhammed Abdullah Yeter, Ahmet Ekşi. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 43 (Haziran 2024), 27-53. https://doi.org/10.59777/ihad.1394742
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Hasenî el-Mısrî. Gamzü ʿuyûni’l-besâʾirʿ ʿalâ mehâsini’l-Eşbâh ve’n-nezâʾir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. ed-Dürrü’l-müntekâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 773.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b Ömer b Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî. er-Resâʾilü’z-Zeyniyye. ed. Muhammed Ahmed es-Serrâc, Ali Cum’a Muhammed. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1998.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhim el-Mısrî. el-Bahrü’r-râʾik. ed. Zekeriyyâ Umeyrât. Beirut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• İbn Vehbân, Ebû Muhammed Emînüddîn Abdülvehhâb b. Ahmed ed-Dımaşkî. İkdü’l-kalâʾid fî halli Kaydi’ş-şerâʾid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 1757.
• İbnü’l-Irâkî, Veliyyüddîn Ebû Zur‘a Ahmed b. Abdurrahim el-Kürdî. Tahrîrü’l-fetâvâ ʿale’t-Tenbîh ve’l-Minhâc ve’l-Hâvî (en-Nüket ʿale’l-muhtasarâti’s-selâse). ed. Abdurrahman Fehmî, Muhammed ez-Zevâvî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2011.
• İskilibî, Veli b. Yusuf Yegân. Mecmûatü’l-Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 223, 1a.-323b.
• İtkânî, Kıvâmüddîn Emîr Kâtib b. Emîr Ömer el-Fârâbî. Gâyetü’l-beyân ve nâdiretü’l-akrân. ed. Abdülâtî Muhyî Ahmed eş-Şerkâvî vd. Kuveyt: Dâru’d-Diyâ, ts.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdris b. Abdurrahman el-Mâlikî. Envârü’l-burûk fî envâʾi’l-furûk. Alemü’l-Kütüb, ts.
• Kazvînî, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid. Sünen-i İbn Mâce. ed. Şuayb el-Arnavut. Dâru’r-risaleti’l-alemiyye, 2009.
• Kemaleddin İsmail b. Bâlî el-Karamânî Kara Kemal. Risâle fî beyâni evkâfi’s-selâtîn ve’l-ümerâ’ ve fî beyâni ahvâli’ş-şî‘ati’l-mütegallibe fî zamâninâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 9821.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Alî b. Abdulkadir b. Muhammed. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk. ed. Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. Fetâvâ’n-Nevevî: el-Müsemmâ bi’l-mesâili’l-mensûra. ed. Muhammed el-Haccâr. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Nuran Koltuk vd. (ed.). “Osmanlı Belgelerinde Mısır”. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 120, 2012. 120.
• Ömer Hilmi Efendi. İthâfü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf. İstanbul: Mektebetü’l-Âmire, 1307.
• Pehlivan, Bayram. Sultan, Reaya ve Hukuk: Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Tarım Topraklarının Mülkiyeti Sorunu. Ankara: İlâhiyât, 2023.
• Pîrîzâde, Burhânüddîn İbrâhim b. Hüseyn. Mecmûaʿtü Resâʾil Pîrîzâde. ed. Hasan Özer - Mustafa Ateş. İstanbul: Dâru Bâbi’l-İlm, 2022.
• Pîrîzâde, Burhânüddîn İbrâhim b. Hüseyn. Umdetü zevi’l-besâʾir li-halli Eşbâh ve’n-Nezâʾir. Ankara: Milli Kütüphane, Ragıp Paşa, 502.
• Remlî, Hayruddîn b. Ahmed b Alî el-Eyyûbî el-Uleymî el-Fârûkî. el-Fetâva’l-Hayriyye. Bulâk: Mısru’l-Mahmiyye, 1300.
• Remlî, Muhammed b Ahmed b Hamza Şemseddin el-Ensârî. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1948.
• Saftî, İsa b İsa el-Bahrî. Atiyyetü’r-Rahmân fî sıhhati irsâdi’l-cevâmiki ve’l-etyân. ed. Abdülilâh Nebhân. et-Türâsü’l-Arabî, 1985.
• Saftî, İsa b. İsa el-Bahrî. Atiyyetü’r-Rahmân fî sıhhati irsâdi’l-cevâmiki ve’l-etyân. Riyad, 1227.
• Sarıtaş, Murat. Fıkıh, Mezhep ve Sultan: 16. Yüzyıl Merkez Topraklarında Mahkeme Kararlarında Hangi Hukukî Görüşlerin Esas Alınacağı İle İlgili Emr-i Sultânîler. İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. en-Naklü’l-mestûr fî cevâzi kabzi’l-maʿlûmi min ğayri huzûr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, 678.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b Ebî Bekr. Resâilü havle’l-vakf: el-İnsâf fî temyîzi’l-evkâf. ed. Muhammed Şevkî b İbrahim el-Mekkî. Riyâd: Mektebetü’l-Melik, 1999.
• Timurtâşî, Muhammed b. Abullah Ahmed b. el-Hatîb. Fetâvâ’l-imâm Muhammed b. Abdullah et-Timurtâşî el-Gazzî. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye, 2713.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ. ed. Süleyman Kaya vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Tebyînü’l-hakâʾik fî şerhi Kenzü’d-dekâʾik. ed. eş-Şeyh Ahmed Azve İnâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Risâletün fî vakfi’s-selâtîn arza beyti’l-mâl. Kütahya: Zeytinoğlu Halk Kütüphanesi, 476.