SHAHID-BAZI AND SAADI'S SHAHID-BAZI IN PERSIAN POETRY

Year 2025, Issue: 22, 14 - 41, 29.03.2025

Sadık Armutlu

https://doi.org/10.62425/dogu.1641752

Abstract

The roots of a man being attracted to his own sex and having different feelings towards it, which is an act that the holy books consider a very ugly act and strictly forbid, go back a long way. This phenomenon was seen in ancient Greece at an early period. Accordingly; in ancient Greek society, the relationship between two men was called ‘paiderastia/pederasty’. In other words, “paiderasty means love experienced with a boy”. Etymologically, the term paiderasty is derived from the combination of the Greek words “erastia” meaning “to love” and “pais” meaning “boy”. However, it is said that it would be wrong to think that this is a homosexual relationship in the current sense, considering the meaning given to the word “paiderastia”, which is the name of the pederasty relationship. Because neither such a homosexual lifestyle nor such an understanding existed in ancient Greece. The meaning given to paiderasty is more to give a man a sense of citizenship and to integrate him into society, and it has a pedagogical function. This also indicates a period when adults were preparing to transform into actual citizens who could use the social and political rights of potential citizens for the youth. However, it is seen that this was not the case and that the situation evolved to a different dimension, albeit slightly. We see the reflections of this evolution in Arabic poetry. Praises to the Ghulams, parallel to the changes seen in social life and poetry, played a role in the emergence of the genre of “el-ghazal bi’l-muzakker” and paved the way for the emergence of the phenomenon of shahid-bazi, a first in Arabic poetry. A similar situation was also valid for Persian poetry, and from the very beginning, poets began to write poems in the shahid-bazi style, and this became a tradition. One of the poets who wrote poems in this style is Sa’di-i Shirazi.

Keywords

Ancient Greek, Shahid-bazi, Gulam, Emir, Persian poetry

FARS ŞİİRİNDE ŞÂHİD-BÂZÎ VE SA’DÎ’NİN ŞÂHİD-BÂZLIĞI

Abstract

Kutsal kitapların çok çirkin bir eylem olarak gördüğü ve şiddetle yasakladığı bir fiil olan bir erkeğin kendi cinsine ilgi duyması ve ona karşı farklı bir duygu beslemesinin kökenleri çok eskiye dayanır. Bu olgu erken bir dönemde antik Yunan’da görülmüştür. Buna göre; antik Yunan toplumunda iki erkek arasında yaşanan ilişkiye ‘paiderastia/oğlancılık’ denilmektdir.” Başka bir söylemle “paiderastia, oğlanla yaşanan sevgi” anlamına gelmektedir. Paiderastia, terimi etimolojik olarak, Yunancada “sevmek” anlamına gelen “erastia” ile “oğlan” demek olan “pais” sözcüklerinin birleşmesinden türemiştir. Fakat Oğlancılık ilişkisinin adı olan “paiderastia” kelimesine yüklenen anlama bakarak bunun bugünkü anlamda eşcinsel bir ilişki olduğunu düşünmenin yanlış olacağı söylenmektedir. Çünkü antik Yunan’da ne bu tarz bir eşcinsel yaşam tarzı ne de böyle bir anlayış var olmuştur. Paiderastia’ya yüklenen anlam, daha çok bir erkeğe yurttaşlık bilinci vermek ve onu topluma kazandırmak olup pedegojik işleve sahiptir. Bu aynı zamanda yetişkinlerin gençler için potansiyel yurttaşın toplumsal ve siyasi haklarını kullanabilecek fiili yurttaşa dönüşmeye hazırlandığı bir dönemi ifade eder. Fakat bunun böyle olmadığ az da olsa işin farklı bir boyuta evrildiği görülmektedir. Bu evrilmenin yansımalarını Arap şiirinde de görmekteyiz. Gulâmlara yapılan övgüler, sosyal hayatta ve şiirde görülen değişikliklere paralel olarak “el-gazel bi’l-müzekker” türünün doğuşunda rol oynadı ve Arap şiirinde bir ilk olarak şâhid-bâzî olgusunun ortaya çıkışına zemin hazırladı. Benzer durum Fars şiiri için de geçerli oldu ve daha ilk dönemden itibaren şâhid-bâzî tarzı şiirler şairler tarafından yazılmaya başlandı ve bu, bir gelenek hâline dönüştü. Bu tarz şiir yazan şairlerden biri de Sa’dî-i Şîrâzî’dir.

Keywords

Antik Yunan, şâhid-bâzî, gulâm, emred, Fars şiiri

References

• Afary J.-Anderson, K. (2011). “Foucault, Toplumsal Cinsiyet Akdeniz ve Müslüman Toplumlarında Erkek Eşcinselliği”, Cogito, Cinsel Yönelimler ve Queer Kuram, Sayı: 65-66.
• Alexandrian. (1993). Erotik edebiyat Tarihi (çev. Işık Ergüden), Mitos Yayınları, İstanbul.
• Armutlu, S. (2017). “Klasik Arap, Fars ve Türk Şiirinde Sevgili Proto Tipleri”, Doğu Esintileri, Sayı 7, 2017/2, Erzurum.
• Armutlu, S. (2020). Gazel Felsefesi, Kesit Yayınları, İstanbul.
• Bayladı, D. (2005). Mitoloji Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• Bayram, M. (2005). Şeyh Evhadü’d-Dîn Hâmid el-Kirmânî ve Menâkıb-Nâmesi, Kardelen Yayınları, İstanbul.
• Berkowitz, E. (2013). Seks ve Ceza: Arzuyu Yargılamanın Dört Bin Yıllık Tarihi (çev. Orhan Düz), Kolektif yayınları, İstanbul.
• Bekkâr, Y. (1981). İtticâhâtu’l-Gazel Fi’l-Karni’s-Sânî el-Hicrî, Dâru’l-Endelüsi, Beyrut.
• Budak, S. (2000). Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Câhız, E. (1405 hk.). Resâ’ilu’l-Câhız (thk. Abdusselâm M. Hârûn), Beyrut.
• Canteralla, E. (2007). Aşk Bir Tanrıdır: Seks ve Şehir Devleti (çev. Çiğdem Akçar), Abis Yayınları, Ankara.
• ------------------ (2023). “Yunanistan’da Cinsellik”, Antik Yunan (Ed. Umberto Eco), Alfa Yayınları, İstanbul.
• Chokr, M. (2002). İslam’ın Hicri İkinci Asrında Zındıklık ve Zındıklar (trc. Ayşe Meral), Anka Yayınları, İstanbul.
• Clot, A. (2007), Hârûn Reşîd ve Abbasîler Dönemi (ter. Nedîm Demirtaş), Tarih Vakfı ve Yurt Yayınları, İstanbul.
• Daninos-Andre M. (1991). Cinsel ilişkiler Tarihi (çev. İbrahim Yakupoğlu), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Dayf, Ş. (trs.). et-tecdîd ve’l-Tatavvur Fî Şi’ri’l-Emevî, Dâru’l-Ma’ârif, Mısır.
• -----------(1426 hk.). Târîhu’l-Edebi’l-Arabî el-Asru’l-Abbasi el-Evvel, Zâvî’l-Kurbâ, Kahire.
• Demirayak, K. (1998). Abbâsi Edebiyat Tarihi, Şafak Yayınları, Erzurum.
• -------------------(2021). Arap Edebiyatı IV Abbasîler Dönemi, Fenomen Yayınları, Erzurum.
• Direk, Z. (2017). Cinsel farkın İnşası: Felsefi Bir problem Olarak Cinsiyet, Metis yayınları, İstanbul.
• Duby, G. (2015). Batıda Aşk ve Cinsellik (çev. Ayşen Gür), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Ebû Nuvâs. (1419 hk.). Dîvânu Ebî’l-Nuvâs (thk. Ömer Fârûk et-Tabbâ’), Dâru’l-Erkâm, Beyrut.
• Enverî. (1372 hş.). Dîvân-ı Enverî (neş Muhammed Takî Müderris-i Radâvî), İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran.
• ---------(1381 hş.). Ferheng-i Bozorg-Sohen, İntişârât-ı Sohen, Tahran.
• Evhaduddîn-i Kirmânî. (1366 hş.). Dîvân-ı Rubâ’iyyât-ı Evhaduddîn-i Kirmânî (nşr. Ahmed Ebû’l-Mahbûb), İntişârât-ı Surûş, Tahran.
• Fehmî, A. (1979). Mukârene Beyne'ş-Şi’ri’l-Emevî ve’l-Abbâsî Asri’l-Evvel, Kahire.
• Ferruh, Ö. (1401 hk.). Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, Beyrut.
• --------------(1385 hk.). Târîhu’l-Edebi’l-Arabî. Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, Beyrut.
• Ferruhî-yi Sistânî. (1369). Dîvân (neş. Muhammed-i Debîrsiyâkî). İntişârât-ı Zevvâr, Tahran.
• Friedell, E. (1999). Antik Yunan’ın Kültür Tarihi (çev. Necati Aça). Dost Yayınları, Ankara.
• Firûzânfer, B. (1373 hş.). Şerh-i Mesnevî-i Şerîf. İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran.
• Gezgin, İ. (2010). Antik Yunan ve Roma Sanatında Cinsellik ve Erotizm. Alfa Yayınları, İstanbul.
• -------------(2012). Fallusun Arkeolojisi. Sel Yayıncılık, İstanbul.
• Goldhill, S. (2009). Aşk, Seks, Tragedya (çev. Elif Subaşı). Dharma Yayınları, İstanbul.
• Gozârgâhî, E. (1376 hş.). Mecâlisu’l-Uşşâk (nşr. Gulâmrızâ Tabâtbâyî). İntişarât-ı Zevvâr, Tahran.
• Göçemen, Y. (2023). Antera b. Şeddâd ve Şiiri. Sonçağ, Ankara.
• Gündüz, M. (1998). Emevîler Dönemi’nde Gazel Şiiri. Atatürk Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış YL Tezi, Erzurum.
• Gürkan, N. (2000). Arap Edebiyatında Memlûkler/Moğollar Dönemi. Süleyman Demirel Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta.
• Hâfız-ı Şîrâzî (1387 hş.). Dîvân-ı Hâfız (nşr. Muhammed Kazvînî-Kâsım Ganî). İntişârât-ı Mürekkeb-i Sepîd, Tahran.
• Hasan, H. (1996). en-Nakdu’l-Edebî Fî Âsâri A’lâ Mihi. Mü’essesetü’l-Câ’miyye li’d-Dırâsât, Beyrut.
• Hekimoğlu, M. (2006). Abbasi Dönemi Arap Edebiyatında Zındıklar. Ankara Üniversitesi SBE, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Herodotos. (1973). Herodot Tarihi (çev. Azra Erhat). Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Hitti, P. (1995). Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi (ter. Salih Tuğ). Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Hucvirî, A. (trs.). Keşfu’l-Mahcûb (nşr. Ferîdûn Asyâbî). Tahran.
• Isfahânî, E. (1423 hk.). Kitâbu’l-Eğânî (thk. İhsân Abbâs-İbrâhîm es-Se’âfeyn-Bekr Abbâs). Dâr Sâdır, Kahire.
• İbn Havkal. (1345 hş.). Suretü’l-Arz (trc. Ca’fer Şi’âr). İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İrân, Tahran.
• İbn Kuteybe, E. (1930). Uyûnu’l-Ahbâr. Dâru’l-Kutub, Kahire.
• İbn Manzûr. (trs.). Lisânu’l-Arap. Dâr Sâdır, Beyrut.
• İbnu’l-Esîr, İ. (1979). el-Kâmil fî’t-Târîh tercümesi (çev. Abdullah Köse). Bahar Yayınları, İstanbul.
• -----------------(1407). el-Kâmil Fî’t-Târîh (neş. Muhammed Yûsuf ed-Dekâk). Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut.
• İmru’u’l-Kays (1419). Dîvân. (yay. Yasîn el-Eyyubî). Mektebetü’i-İslâmiyye, Beyrut.
• Kanar, M. (2016). Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. Say Yayınları, İstanbul.
• Kartal, A. (2016). Hakikate Düşen Gölge. Doğukütüphanesi Yayınları, İstanbul.
• Kedkenî, M. (1370 hş.). Suver-i Hıyâl Der Şi’r-i Farsî. İntişârât-ı Âgâh, Tahran.
• Kılıçlı, M. (1992). Arap Edebiyatında Şuubiye. İşaret Yayınları, İstanbul.
• Mahcûb, M. (1345 hş.). Sebk-i Horâsânî. Neşr-i Firdovs, Tahran.
• Mehsitî-i G. (1336 hş.). Dîvân-ı Mehsitî (Neş. Şihâb-ı Tahîrî). Çâp Bank-ı Bâzârgân-i İrân, Tahran.
• Merzubânî, E. (1982). Mu’cemu’ş-Şu’arâ (neş. Sâlim Krenkowi). Beyrut.
• Mesûdî, E. (1426). Murûcu’z-Zeheb ve Me’âdinü’l-Cevher (nşr. Muhammed Hişâm en-Ne’sân-Abdu’l-Mecîd Ta’uma Halebî). Dâru’l-Ma’ârif, Beyrut.
• Mesûd-ı Sa’d-ı Selmân. (1362 hş.). Divân-ı Mesûd-ı Sa’d-ı Selmân (nşr. Reşîd Yâsemî). İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (trs.). Külliyât-ı Mesnevî-i Ma’nevî (nşr. Reynold A. Nicholson). neşr-i Tulû’, Tahran.
• Mez, A. (2000). Onuncu Yüzyılda İslam Medeniyeti (ter. Salih Şaban). İnsan Yayınları, İstanbul.
• Moore, D. R. (2010). Platon ile Kahve (çev. Ayşe Tunca). Epsilon Yayınları, İstanbul.
• Mondimore, F. (1999). Eşcinselliğin Doğal Tarihi (çev. Berna Kılınçer). Sarmal Yayınevi, İstanbul.
• Mu’în, M. (1360 hş.). Ferheng-i Mu’în. İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran.
• Me’ânî, A. (1346 hş.). Târîh-i Tezkireha-yî Fârsî. Kitabhane-yi Senayi, Tahran.
• Morgan, L. (1998). Eski Toplum (çev. Ünal Oskay). Payel Tayınları, İstanbul.
• Mu’izzî. (1362hş.). Külliyât-ı Dîvân-ı Mu’izzî (nşr. Nâsır-ı Heyyirî). Neşr-i Merzbân, Tahran.
• Nefîsî, A. (1355 hş.). Ferheng-i Nefîsî (nşr. Muhammed Alî Furûğî). Kitâb-furûşî-i Hayyâmî, Tahran.
• Nu’mânî, Ş. (1335 hş.). Şi’ru’l-Acem Yâ Târîh-i Şi’r ve Edebiyât-ı İran (çev. Muhammed Takî Fahr Dâî-yi Gilânî). İntişârât-ı İbn Sînâ, Tahran.
• Oksaçan, H. (2012). Eşcinselliğin Toplumsal Tarihi. Tekin Yayınları, İstanbul.
• Platon (1943). Phaidros (çev. Hamdi Akverdi). Maarif Vekâleti, İstanbul.
• Platon (2013). Şölen (çev. Furkan Akderin). Say Yayınları, İstanbul.
• Rûdekî-i Semerkandî. (1378 hş.). Dîvân-ı Şi’r-i Rûdekî (Neş. Ca’fer Şi’âr). Neşr-i Katre, Tahran.
• Se’âlibî, E. (1403 hk.). Yetîmetü’d-Dehr Fî Mehâsini Ehli’l-Asr (nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha). Beyrut.
• --------------(1385 hş.). Tahsîn ü Takbîh-i Seâlibi (ter. Muhammed b. Ebîbekr b. Alî Sâvî). Nâşir Mîrâs-i Mektûb, Tahran.
• Sa’dî-yi Şîrâzî (1348 hş.). Gülistân (hzr. Halîl Hatîb Rehber). İntişârât-ı Safâ Alîşâh, Tahran.
• -----------------(1375). Bustân-ı Sa’dî (nşr. Gulâmhuseyn Yûsufî). İntişârât-ı Hârzemî, Tahran.
• -----------------(1388 hş.). Külliyât-ı Sa’dî (hzr. Muhammed Furûğî). İntişârât Kitâb-ı Âbân, Tahran.
• Safâ, Z. (1352 hş.). Târîh-i Edebiyât der İrân. İntişârât-ı Emîr kebîr, Tahran.
• Senâ’î-yi Gaznevî. (1385 hş.). Dîvân-ı Hekîm Ebû’l-Mecd Mecdûd b. Âdem Senâ’î-yi Gaznevî (neş. Müderris-i Radavî). İntişârât-ı Senâyî, Tahran.
• Serrâc, E. (trs.). el-Luma’ Fî’t-Tasavvuf (nşr. Hüseyn Râbıtî). Tahran.
• Sıdkî, A. (trs.). “el-Hub fî Hayâti Ebî Nuvâs”, Ebû Nuvâs Hayâtehu ve Şi’rehu (ed. Kemâl Ebû Musleh). Mektebetü’l-Hadîse, Beyrut.
• Suyûtî, C. (1969). Târîhü’l-Hulefâ (thk. M. M. Abduülhamîd). Kahire.
• -------------(1434 hk.). Târîhü’l-Hulefâ (thk. Cemâl Mahmûd Mustafâ). Dârü’l-Fecr Lit-turâsî, Kâhire.
• Sûzenî-yi Semerkandî (1338 hş.). Dîvân-ı Hekîm Sûzenî-yi Semerkandî (neş. Nâsru’d-dîn Şah Huseynî). İntişârât-ı Emîr Kebîr, Tahran.
• Şabeştî, E. (1951). ed-Diyârât (nşr. Karkis Avvad). Bâğdâd.
• Şekeʿa, M. (1979). el-Edebü’l-Endelüsî: Funûnehu ve Mevzûʿatehu. Dâru İlmi’l-Melâyîn, Beyrut.
• Şemîsâ, S. (1370 hş.). Seyr-i Gazel der Şi'r-i Farsî. İntişârât-ı Firdevs, Tahran.
• Şemîsâ, S. (1381 hş.). Şâhid-bâzî Der-Edebiyât-ı Fârsî. İntişârât-ı Fidovs, Tahran.
• Taberî, E. (1386). Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulûk (neş. Ebû’l-Fadl İbrâhîm). Dâru’l-Ma’ârif, Kahire.
• Tannahıll, R. (2003). Tarihte Cinsellik (çev. Sinem Gül). Dost Yayınları, Ankara.
• Unsurî-yi Belhî. (1363 hş.). Dîvân-ı Ustâd Unsurî-yi Belhî (neş. Muhammed-i Debîrsiyâkî). İntişârât-ı Kitâbhâne-i Senâî, Tahran.
• Vezinpûr, N. (1374 hş.). Medh Dâğ-ı Neng Ber Sîmâ-yı Edeb-i Fârsî Berresî-yi İntikâdî ve Tahlîlî Ez ‘İlel-i Medîhaserây-ı Şâ’irân-ı İrânî. İntişârât-ı Mu’în, Tahran.
• Yârşâtır, İ. (1334 hş.). Şi’r-i Fârsî Der Ahd-i Şâhrûh. İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran.
• Yılmazcan, D. (2020). Antik Yunan Aristokrasisinde İdeo-pedagojik Bir Aygıt: Eşcinsellik. Karahan Kitabevi, Adana.
• ------------------(2020). Antik Yunan'da Oikos ve Kadın. Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi, 8(2), 272-285.
• Yörükân, T. (2018). Yunan Mitolojisinde Aşk. Doğu-Batı Yayınları, Ankara.
• Zeydân, C. (1976). İslam Medeniyeti Tarihi (çev: Zeki Megamiz). MEB Yayınları, İstanbul.
• Zevzenî, H. (1972). Şerhu’l-Mu’allakati’s-Seb’a. Beyrut.
• Ziriklî, H. (1969). el-A’lâm. Beyrut.