Hüseyin Nihal Atsız’ın Zihniyet Mimarisi: Ziya Gökalp ile Karşılaştırmalı Bir Toplum Tasavvuru

Year 2025, Issue: 86, 17 - 30, 25.10.2025

Alper Kasımoğlu

Abstract

Hüseyin Nihal Atsız, yalnızca bir ideolog değil; millî kimlik, ahlak ve disiplin temeli üzerine kurulmuş bütüncül bir toplum tasavvurunun mimarıdır. Bu çalışma, Atsız’ın toplum anlayışını tarihsel dönemler, kültürel birikim ve ideolojik çerçeve içinde kuramsal bir çözümleme yöntemiyle ele almaktadır. Osmanlı’nın yıkılışı ve Cumhuriyet’in kuruluşu gibi köklü dönüşümler, onun idealist ve görev merkezli düşünce yapısını şekillendirmiştir. Dil, tarih ve edebiyat, Atsız’a göre milletin sürekliliğini sağlayan dayanaklardır; ahlak ve ülkü ise toplumsal çözülmeye karşı değerler kalesidir. Aile ve okul, bireyin millî görev bilinciyle yetişmesini sağlayan; devletin kültürel ve ideolojik yapılanmasında merkezi role sahip kurumlardır. Atsız’ın “asker millet” anlayışı, toplumu yalnızca savaşçı bir ruhla değil, disiplin ve fedakârlık temelinde örgütlenmiş bir yapı olarak kurgular. Birey; görev, sadakat ve ülkü kavramlarıyla tanımlanırken, toplum bu değerlere sahip bireylerin oluşturduğu ahlaki birliktelik olarak biçimlenir. Devlet ise sadece yasal bir düzenleyici değil, kültürel ve ahlaki yön verici bir otoritedir. Eğitim, salt bilgi aktarımı değil; karakter ve zihniyet biçimlendirme aracıdır. Bu çerçevede Atsız’ın toplum tasavvuru, nostaljik bir geçmiş özleminden çok, birey-toplum-devlet ilişkisinin kültürel ve ahlaki temellerine ışık tutan sistematik bir toplum projesi olarak değerlendirilir. Ayrıca çalışmada, Atsız’ın milliyetçilik anlayışı Ziya Gökalp’in kültür temelli yaklaşımıyla karşılaştırmalı olarak incelenmekte; iki düşünürün millet, Turan, din ve modernleşme anlayışlarındaki farklılıkları tarihsel bağlam içinde değerlendirilmektedir.

Keywords

Hüseyin Nihal Atsız , Ziya Gökalp , Toplum tasavvuru , Milliyetçilik , Karşılaştırmalı analiz.

The Mental Architecture of Hüseyin Nihal Atsız: A Comparative Vision of Society with Ziya Gökalp

Abstract

Hüseyin Nihal Atsız was not only an ideologue but also the architect of a social vision rooted in national identity, morality, and discipline. This study examines his understanding of society through a theoretical lens informed by historical context, cultural heritage, and ideology. Events such as the fall of the Ottoman Empire and the founding of the Türkiye Republic shaped his duty-oriented worldview. For Atsız, language, history, and literature ensure national continuity, while morality and idealism guard against social decay. Family and school instill national consciousness, and the state serves as both cultural and moral authority. His “military nation” concept envisions society organized not just around martial values but also discipline and sacrifice. Individuals are defined by duty, loyalty, and ideals, and society is seen as a moral unity built on these traits. Education is not limited to knowledge transfer but aims to shape character and national mindset. In this framework, Atsız’s model is interpreted not as nostalgic idealism, but as a systematic project illuminating the cultural and moral foundations of the individual–society–state relationship. Additionally, the study includes a comparative analysis of Atsız’s nationalist thought and Ziya Gökalp’s culture-centered approach, exploring their contrasting views on nationhood, Turanism, religion, and modernization.

Keywords

Hüseyin Nihal Atsız , Ziya Gökalp , Social vision , Nationalism , Comparative analysis

References

• Akün, Ö. F. (2000). Atsız, Hüseyin Nihal. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 4, ss. 136–140). Ankara: TDV Yayınları.
• Altınay, A. G. (2004). The Myth of the military-nation: Militarism, gender, and education in Turkey. New York: Palgrave Macmillan.
• Atsız, H. N. (1942). Gençlik ve ahlak. Bozkurt Dergisi, Temmuz, 2,
• Atsız, H. N. (1968). Turancılık romantik bir hayal değildir. Ötüken Dergisi 1(3) 28–37.
• Atsız, H. N. (1970). Türkçülüğe karşı yobazlık. Ötüken Aylık Türkçü Dergi, Mart,(75).
• Atsız, H. N. (2015a). Makaleler III. İstanbul: İrfan Yayınları.
• Atsız, H. N. (2015b). Makaleler IV. İstanbul: İrfan Yayınları.
• Atsız, H. N. (2015c). Tarih, kültür ve kahramanlar. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Atsız, H. N. (2015d). Türk tarihinde meseleler. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Atsız, H. N. (2015e). Türk tarihi üzerine toplamalar. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Atsız, H. N. (2020). Türkçülüğe karşı haçlı seferi ve çektiklerimiz. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Atsız, H. N. (2022). Türk ülküsü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Atsız, H. N. (2023). Ruh adam. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aydemir, Ş. S. (2008). Tek adam, Cilt III. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Bora, T. (2014). Türk sağının üç hâli. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Bora, T. (2017). Cereyanlar: Türkiye’de siyasi ideolojiler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çetin, A. (2019). Türkçülerin din anlayışı. [Yayınlanmamış doktora tezi] Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Dağ, Ç. (2010). Hüseyin Nihal Atsız’ın Türk kültür tarihindeki yeri. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Ercilasun, A. B. (2018). Atsız: Türkçülüğün mistik önderi. Ankara: Panama Yayıncılık.
• Gökalp, Z. (2001). Türkleşmek, İslamlaşmak, muasırlaşmak (Haz. Mehmet Kaplan). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Gökalp, Z. (2016). Türkçülüğün esasları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İpek, G. (2016). Basında Sabahattin Ali–Nihal Atsız davası. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, 55, 272–287.
• Karabulak, O. (2017). Atsız ve Türkçülüğün yarım asrı: Süreli yayınlarda Türk Milliyetçiliğinin seyri (1931–1975). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Le Bon, G. (2023). Halkların Evriminin Psikolojik Yasaları (Çev. Uzay Özgülenç). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Mardin, Ş. (2008). Jön Türklerin siyasi fikirleri (5. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2024). Türkiye’de Toplum ve siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Martinich, A. P. (2013). Thomas Hobbes. (A. Terzi, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Özdoğan, G. G. (2021). “Turan”dan “Bozkurt”a: Tek parti döneminde Türkçülük (1931–1946). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Parla, T. (2009). Türkiye’de siyasal kültürün resmi kaynakları, Cilt II: Kemalist tek parti ideolojisi ve Atsız Türkçülüğü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ravanoğlu Yılmaz, S. (2022). Nihal Atsız Türkçülüğü ve milliyetçi hareketin yol ayrımı. Ekonomi Politika ve Finans Araştırmaları Dergisi, 7(3), 784-797. doi: 10.30784/epfad.1128529
• Schmitt, C. (2006). The Nomos of the earth in the ınternational law of the jus publicum Europaeum. Trans. G. L. Ulmen. New York: Telos Press.
• Teber, S. (2022). Politik psikoloji notları. İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
• Uzer, U. (2002). An Intellectual history of Turkish nationalism: Between Turkish ethnicity and Islamic identity. Salt Lake City: The University of Utah Press.
• Ülken, H. Z. (2019). Türkiye’de çağdaş düşünce tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Ünser, H. İ. (2022). Atsız’ın otantik toplum ütopyası: Bozkurtların ölümü. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 15(38), 576-590. doi: 10.12981/mahder.1115078
• Yılmaz, T. (2019). Hüseyin Nihal Atsız’ın din ve toplum görüşleri. [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi], Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kars.
• Yörük, Z. (2022). Politik pişe olarak Türk kimliği. T. Bora ve M. Gültekingil (Ed.), Modern Türkiye’de siyasi düşünce: Milliyetçilik içinde (ss. 809-824). İstanbul: İletişim Yayınları.