SAFI BABA'S DIVAN IN THE CONTEXT OF RELATIONSHIPS WITH HURUFISM AND BEKTASHISM

Year 2024, Volume: 7 Issue: 2, 196 - 212

Murat Aslan

https://doi.org/10.47948/efad.1578356

Abstract

The thought of Hurufism, which interprets the universe, Islam and humanity on the basis of the twenty-eight letters of the Arabic alphabet and the thirty-two letters of the Persian alphabet, interacted with Bektashism, which was still in its formative stages, due to the migration of some Hurufis to Anatolia at the end of the 14th and beginning of the 15th centuries. This interaction continued for centuries, resulting in a significant Hurufism influence on the Bektashi sect. This influence can be clearly seen in Bektashi literature. Many Bektashi poets, such as Muhiti, Arshi, and Misali used elements of Hurufism in their poetry. One of them is Safi Baba, a poet of the 18th-19th centuries. Although there is no information about his life in the sources, it is possible to infer that Safi Baba was a sincere Bektashi, based on his Divan. It is seen that the poet, whose only work is Divan, uses some key concepts of Hurufism in his poems, mentions Fadlallah Astarabadi and Javidannama, and mentions Hurufi figures such as Nesimi and Aliyyül Ala. What is the scope and content of the elements of Hurufism in Safi Baba’s Divan? Do these elements in the work stem from the poet’s being a Hurufi, or are they the result of the cultural interaction between Hurufism and Bektashism? Is it possible to regard Safi Baba as a Hurufi? This article seeks to explore answers to these questions.

Keywords

Bektashism, Hurufism, Safi Baba, Cultural Interaction, Classical Turkish Literature

Hurufilik ve Bektaşilik Münasebetleri Bağlamında Sâfî Baba Divanı

Abstract

Kâinatı, İslam’ı ve insanı Arap alfabesinin yirmi sekiz ve Fars alfabesinin otuz iki harfi temelinde yorumlayan Hurufilik düşüncesi, 14. asrın sonu ve 15. asrın başında Anadolu’ya göç eden bazı Hurufiler sayesinde henüz kuruluş aşamasında olan Bektaşilikle etkileşime girmiştir. Bu münasebet yüzyıllar boyunca sürmüş, böylece Bektaşilik tarikatında ciddi bir Hurufilik etkisi söz konusu olmuştur. Bu etki Bektaşi edebiyatı üzerinde apaçık bir şekilde görülebilir. Muhîtî, Arşî ve Misâlî gibi pek çok Bektaşi şair, şiirlerinde Hurufilik unsurlarını kullanmışlardır. Bunlardan biri 18-19. asır şairlerinden Sâfî Baba’dır. Kaynaklarda hayatı hakkında bilgi bulunmasa da Divan’ından hareketle Sâfî Baba’nın samimi bir Bektaşi olduğunu söylemek mümkündür. Tek eseri Divan olan şairin, şiirlerinde Hurufiliğe ait bazı anahtar kavramlar kullandığı, Fazlullah Esterâbâdî ve Câvidânnâme’den bahsettiği, Nesîmî ve Aliyyü’l A’lâ gibi Hurufi büyüklerini andığı görülmektedir. Sâfî Baba Divanı’nda görülen Hurufilik unsurlarının kapsamı ve içeriği nedir? Eserde yer alan bu unsurlar şairin Hurufi olmasından mı kaynaklanmaktadır yoksa bu durum Hurufilik ve Bektaşilik arasındaki kültürel etkileşimin bir sonucu mudur? Sâfî Baba’yı bir Hurufi olarak kabul etmek mümkün müdür? Makalede bu sorulara yanıt aranacaktır.

Keywords

Bektaşilik, Hurufilik, Sâfî Baba, Kültürel Etkileşim, Klasik Türk Edebiyatı

References

• Abrahams, I. (2007). Tabernacle. Encyclopaedia Judaica (Vol. 19, pp. 418-423). Thomson Gale & Keter Publishing House.
• Aksu, H. (1989). Ali el-A’lâ. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 2, ss. 381). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aksu, H. (1995). Fazlullah-ı Hurûfî, Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 12, ss. 277-279). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Aksu, H. (1998). Hurufilik. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 18, ss. 408-412). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Âmiloğlu. (2014). Arş-nâme tercümesi. F. Usluer (Haz.). İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Aslan, M. (2024). Meçhul bir Hurûfî müellifin risâle-i fazîlet-i sûreti’l-fâtiha adlı eseri. Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi. Vefatının 100. Yılında Ali Emîrî Özel Sayısı, 838-858.
• Aykanat, T. (2015). Sâfî Baba ve divanı (inceleme – karşılaştırmalı metin – sadeleştirme – sözlük – dizin). Yayımlanmamış doktora tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Ballı, H. H. (2010). Fazlullah Hurûfî ve Hurûfîlik. Yayımlanmamış doktora tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Bilgin, A. (2016). Türk tasavvuf edebiyatı makaleleri. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercan, Ö. (2013). Bektâşî ve İşrâkî bir şair: Sâfî, hayatı ve divan’ının nüshaları. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8 (1), 1375-1395.
• Fazlullah Esterâbâdî. (2012). Câvidân-nâme, dürr-i yetîm isimli tercümesi, (Derviş Murazâ, Çev.). F. Usluer (Haz.). İstanbul, Kabalcı Yayıncılık.
• Gölpınarlı, A. (1989). Hurûfîlik metinleri kataloğu. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Güneş, D. (2011). Misâlî dîvânı (inceleme-metin). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Kahraman, B. (1989). Arşi divânı’nın tenkidli metni I-II. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Karahüseyin, S. (2017). Alevî-Bektaşîlikte Hurufîliğin etkisi (Alevî-Bektaşî klasik metinler örneği). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Karahüseyin, S. (2018, Ekim). Alevî Bektaşî klasiklerinde Hurufî etkinin varlığı meselesi: Şeyh Safî buyruğu örneği. O. Kurtoğlu ve A. Çamkara Erginer (Ed.) IV. uluslararası Alevilik ve Bektaşilik sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) bildiriler kitabı İçinde, (ss. 883-908), Ankara, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Karakaya Stump, A. (2007). Irak’taki Bektaşi tekkeleri. Belleten, 71 (261), 689-720.
• Karaman, H., Çağrıcı, M., Dönmez, İ. K. & Gümüş, S. (2020). Kur’an yolu, Türkçe meâl ve tefsir. Cilt: I-V. Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kitabı Mukaddes. (1981). İstanbul, Kitabı Mukaddes Şirketi Yayınları.
• Köprülü, M. F. (2016). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. İstanbul, Alfa Yayınları.
• Maden, F. & Aktaş, Y. (2023). Bektaşiliğin tarihsel konumu, inanç ve kültür tarihimizdeki yeri. Demokrasi Platformu Dergisi, 12 (39), 169-212.
• Melikoff, I. (2015). Uyur idik uyardılar, Alevilik-Bektaşilik araştırmaları. (T. Alptekin, Çev.). İstanbul, Demos Yayınları.
• Muhtar, Cemal (1986). Hurufi Türk şairleri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (4), 219-226.
• Ocak, A. Y. (1992a). Bektaşîlik. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 5, ss. 373-379). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (1992b). Balım Sultan. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 5, ss. 17-18). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Okay, H. & Çiftçi, F. (2016). Alevi-Bektaşi şiirinde Hurufilik. Asos Journal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, (36), 737-756.
• Özcan, T. (2013). Zeynelâbidin Efendi. Türkiye diyanet vakfı İslam ansiklopedisi (C. 44, ss. 366-367). İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özkolaçık, C. (2023). Hurûfilik temalı bir Bektaşi yazması: der beyân-ı ilm-i Ali el-Murteza ve keşf-i sırr-ı Hünkâr Hacı Bektaş Velî. Ahmet Yesevi Dergisi, 1 (2), 87-104.
• Refî‘î. (2019). Beşâret-nâme. F. Usluer (Haz.), Hurûfî şiirler III İçinde (ss. 35-178), İstanbul, Türkiye Yazma ve Basma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Sadık Vicdani. (2017). Hurûfîlik ve Bektaşîlik, ne idiler ve nasıl kaynaştılar. İ. Güleç (Haz.). İstanbul, İz Yayıncılık.
• Sarı, S. (2010). Neyzen Tevfik’in hayatı ve şiirleri üzerinde bir inceleme. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Ege Üniversitesi, İzmir.
• Şahin, G. (2022). Muhîtî divanı (inceleme-tenkitli metin). Yayımlanmamış doktora tezi, Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir.
• Şengül, S. (2024). Tanrı-evren-insan tasavvuru çerçevesinde Hurufilik ile Alevi-Bektaşi inanç sisteminin kesişim noktaları. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, (29), 122-158.
• Taşkesenlioğlu, L. (2021). Şem’ûn ve bir mecmuada tespit edilen kıssası. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences, 7(46), 2335-2340.
• Usluer, F. (2009). Hurufilik. İstanbul, Kabalcı Yayınevi.
• Usluer, F. (2019). Divan şairleri ve Hurûfîlik. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 23 (1), 80-104.