Ball Etiquette and Embassy Balls in the Ottoman Empire

Yıl 2023, Cilt: 38 Sayı: 1, 1 - 31, 01.09.2023

İlyas Ak , Hüseyin Baha Öztunç

https://doi.org/10.18513/egetid.1332377

Öz

Westernization policy left its mark on the last period of the Ottoman Empire. After the Sublime Porte turned to the West with the imperial Edict of Gülhane, European-style pleasures and entertainments such as clubs, pubs, theatres, musical ensembles, and balls began to spread. Foreigners living in Galata, Pera, and Beyoğlu accelerated the adaptation process of Turks to this entertainment culture. To ensure westernization, the Ottoman elite also wrote articles aimed at social change, from etiquette, which is among the Western cultural forms, to indoor arrangements and even how to dance at the ball. From the eyes of Ottoman intellectuals who wanted to modernize, Europe was seen at the peak of civilization. The ball, which was transferred from the West to our country through embassies, was held for both entertainment and diplomatic purposes. The Ottoman bureaucracy and the nobility were far from the ballroom culture. The Ottoman elite was aware of this situation and wanted to educate the elite about the ball by bringing basic questions such as “What is the etiquette of the ball?” “How to dance?” “How should women be treated at the ball?”, into their works. With these questions, the first ball in the Ottoman Empire, what was written about the etiquettes of the ball, and the purpose of the balls organized by foreign ambassadors in Istanbul formed the basis of this research. This study is based on the works published in the 19th century and gives information about ball etiquette and documents in the Ottoman Archives of the Presidency of State Archives. By using the works written in the last period of the Ottoman Empire, it will be tried to convey how the ballroom etiquette should be. On the other hand, the nature of the balls organized by the ambassadors who organized the first ball in the Ottoman Empire and made the Turkish youth try their first dance in the embassy halls will be tried to revealed in the light of archive documents.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Westernization policy, embassy balls, Europe, dance

OSMANLI DEVLETİ’NDE BALO ADABI VE SEFARET BALOLARI

Öz

Osmanlı Devleti’nin son dönemine Batılılaşma politikası damgasını vurdu. Bâbıâli, Tanzimat Fermanı ile Batı’ya yöneldikten sonra kulüp, birahane, tiyatro, müzik toplulukları ve balo gibi Avrupa örneği zevk ve eğlenceler yaygınlaşmaya başladı. Galata, Pera ve Beyoğlu’nda yaşayan yabancılar, Türklerin bu eğlence kültürüne adapte sürecini hızlandırdı. Batılılaşmayı sağlama adına Osmanlı seçkini de Batı kültür formları arasında yer alan görgü kurallarından ev içi düzenlemelere ve hatta baloda nasıl dans edileceğine kadar toplumsal değişimi amaçlayan yazılar kaleme aldı. Modernleşmek isteyen Osmanlı aydını gözünden Avrupa, uygarlığın zirvesinde görülüyordu. Batı’dan ülkemize elçilikler vasıtasıyla aktarılan balo ise hem eğlence hem de diplomatik amaçlarla düzenleniyordu. Osmanlı bürokrasisi ve aydın kesim ise balo kültürüne oldukça uzaktı. Bu durumun farkında olan Osmanlı seçkini ise “balonun adabımuaşereti nedir?” “Nasıl dans edilmeli?” “Baloda kadınlara nasıl davranılmalı?” gibi temel soruları eserlerine taşıyarak, seçkin kesimi balo konusunda eğitmek istiyordu. Bu sorular ile Osmanlı Devleti’nde ilk balo, balonun adabımuaşereti hakkında yazılanlar ve İstanbul’da yabancı elçiler tarafından düzenlenen baloların amacı bu araştırmanın temelini oluşturdu. Bu çalışma, 19. yüzyılda neşredilen ve balo adabımuaşereti hakkında bilgi veren eserler ile Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’ndeki belgelere dayanmaktadır. Osmanlı son döneminde yazılan eserlerden faydalanmak suretiyle, balo adabımuaşeretinin nasıl olması gerektiği aktarılmaya çalışılacaktır. Diğer yandan da Osmanlı Devleti’nde ilk baloyu düzenleyen ve Türk gençlerinin de ilk danslarını elçilik salonlarında denemelerini sağlayan sefirlerin düzenledikleri baloların mahiyeti, arşiv belgeleri ışığında ortaya konulmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Batılılaşma, Sefaret Baloları, Avrupa, Dans

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı (HR.MKT.): 75/54.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı (HR.TO.): 86/29.
• Hazine-i Hassa İradeler (HH.İ.): 232/116; 232/133; 177/31; 230/107; 232/111; 123/73; 76/14; 224/91.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.): 594/6.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML.EEM.):165/9; 366/31; 430/38; 433/92;463/90; 464/35; 496/37; 497/63; 497/82; 536/31; 537/54, 542/39; 542/71; 642/10; 658/32.
• Sadâret Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS.): 164/67.
• Sadaret Amadi Kalemi Evrakı (A.}AMD.): 28/29.
• Sadaret Eyalet-i Mümtaze Bulgaristan Evrakı (A.}MTZ. (04): 85/44.
• Yıldız Perakende Evrakı Teşrifat-ı Umumiye Dairesi (Y.PRK.TŞF.): 1/56; 6/22; 7/114.
• Yıldız Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZB.): 5/51; 15/14; 26/45.
• Yıldız Perakende Evrakı Evrakı Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK.MYD.): 23/4.
• Yıldız Perakende Evrakı Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.): 80/91.
• Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.): 10/7.
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ.): 18/46.
• Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA.): 8/23.
• Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.): 471/66.
• Servet-i Fünûn, “Salon Gösterileri”, Sayı: 385, 27 Temmuz 1898, s. 334-336.
• Servet-i Fünûn, “Camdan Esvâb”, Sayı: 638, 16 Temmuz 1903a, s. 221-223.
• Servet-i Fünûn, “İzdivaç Kararı”, Sayı: 659, 10 Aralık 1903b, s. 133-138.
• Servet-i Fünûn, “Soğuk”, Sayı: 664, 14 Ocak 1904, s. 212.
• Servet-i Fünûn, “Avrupa Kadınlarının Masrafı”, Sayı: 762, 30 Kasım 1905, s. 117-119.
• Ahmed Lütfi Efendi, Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Cild-i Rabi, Matbaa-i Amire.
• Ahmed Midhat 1894 Ahmed Midhat, Avrupa Adâb-ı Muâşereti Yahud Alafranga, İkdam Matbaası, İstanbul.
• Düstur 1275 Düstur, “Devâir-i Belediyeden Altıncı Dâire İtibar Olunan Beyoğlu ve Galata Dairesinin Nizâm-ı Umumisidir”, 1. Tertip, 2 Cilt, 17 Ramazan.
• M.Ş. 1894 M.Ş., Avrupa’da Merasim ve Âdâb-ı Muâşeret, çev., M.Ş., Kasbar Matbaası, İstanbul.
• Mehmed Emin 1910 Mehmed Emin, Usûl ve Adâb-ı Muâşeret, Matbaa-i Askeriye, İstanbul.
• Ahmed Midhat 2000 Ahmed Midhat, Karnaval, haz., Kâzım Yetiş, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ahmet Vefik Paşa 2000 Ahmet Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî, haz., Recep Toparlı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Akıncı 2010 Turan Akıncı, Beyoğlu Yapılar, Mekânlar, İnsanlar (1831-1923), Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Ali Şükrü 2015 Ali Şükrü, “Osmanlı İstanbul’unda Halkın Eğlence Hayatı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, ed., Coşkun Yılmaz, C. 4, İSAM Yayınları, İstanbul, s. 292-313.
• Anastassiadou 2015 Meropi Anastassiadou, “İstanbul’da Yaşayan Rumların Sosyal Hayatında Din”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, çev., İbrahim Işıtan, ed., Coşkun Yılmaz, C. 5, İSAM Yayınları, İstanbul, s. 90-119.
• Arıkan 2013 Zeki Arıkan, “Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 43, s. 551-552.
• Atay 1980 Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Sena Matbaası, İstanbul.
• Ayverdi 2010 İlhan Ayverdi, Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, İstanbul.
• Bulut 2015 Funda Bulut, “Tanzimat ve Edebiyat-ı Cedide Romanında Batılı Bir Eğlence Kültürü: Balo”, International Journal of Eurasia Social Sciences, C. 6, Sayı: 20, s. 39-65.
• Büyük Larousse 1986 Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Balo”, C. 3, Milliyet, İstanbul, s. 1275.
• Cevdet Paşa 1991 Cevdet Paşa, Tezâkir 1-12, Yayınlayan: Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Berk Cybéle - Michel Bozdémir, Fransızca-Türkçe Genel Sözlük, Doğu Kütüphanesi, İstanbul.
• Çakmak 2011 Banu Çakmak, “Tanzimattan Cumhuriyet’e Uzanan Çizgide Osmanlıda Kadın Hareketleri, Dönemin Tiyatrosunda Kadının Temsili ve Kadın Sorunu”, Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Bölümü Dergisi, S. 18, s. 44-79.
• Demirkaya 2010 Gülçin Demirkaya, İstanbul Beyoğlu’nda 19. Yüzyılda Banker Camondo Yapıları Ve Adahan’ın Özellikleri Yeniden Kullanım Önerisi, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Duman 1997 Doğan Duman, “Cumhuriyet Baloları”, Toplumsal Tarih, C. 7, Sayı: 37, İstanbul, s. 44-48.
• Duman 2016 Doğan Duman, “Osmanlı’dan Erken Cumhuriyet Dönemin’e: Batı Kültürünün Bir Yansıması Olarak Balolar”, Turkish Studies- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 11/1, s. 39-59.
• Emiroğlu 2019 Kudret Emiroğlu, Gündelik Hayatımızın Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Erdal 2021 Serkan Erdal, “Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye’de Dans: Tartışmalar ve Düzenlemeler”, Tango Kitabı, haz., Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi, İstanbul, s. 255-298.
• Esenbel 1997a Selçuk Esenbel, “Medeni Davranışın Aczi-I: Batı Kültür Formlarının 19. Yüzyılda Meici Japonlarının ve Osmanlı Türklerinin Gündelik Yaşamlarında Kullanımı”, Toplumsal Tarih, C. 8, Sayı: 47, s. 6-14.
• Esenbel 1997b Selçuk Esenbel, “Medeni Davranışın Aczi-II: Batı Kültür Formlarının 19. Yüzyılda Meici Japonlarının ve Osmanlı Türklerinin Gündelik Yaşamlarında Kullanımı”, Toplumsal Tarih, C. 8, Sayı: 48, s. 7-15.
• Gümüşsoy 2021 Emine Gümüşsoy, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Gayrimüslim Mektepler Yararına Düzenlenen Piyangolar”, Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl 6, Sayı: 1, s. 178-205.
• Gündoğan 2021 Hatice Gündoğan, “Bir Meşrutiyet Mekânı Olarak Balolar ve Baloların Cumhuriyet Dönemi Türk Romanına Yansımaları”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 71, s. 271-285.
• Güzel 1985 Şehmus Güzel, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Toplumsal Değişim ve Kadın”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 3-4, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 858-874.
• Keskin 2006 Yasemin Keskin, İstanbul’da Eğlence Hayatı (1923-1938), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Kılıçbay 1985 Mehmet Ali Kılıçbay, “Osmanlı Batılaşması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 147-152.
• Koçu 1960a Reşat Ekrem Koçu, “Balo”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, s. 2060-2062.
• Koçu 1960b Reşat Ekrem Koçu, “Çamlıca”, İstanbul Ansiklopedisi, C. 7, İstanbul s. 3712-3722.
• Kösemihal 1939 Mahmut Ragıp Kösemihal, Türkiye-Avrupa Musiki Münasebetleri, C. 1, Numune Matbaası, İstanbul.
• Küçük 1988 Cevdet Küçük, “Abdülmecid”, DİA, C. 1, İstanbul, s. 259-263.
• Narlı 2021 Nilüfer Narlı, “Arjantin Tangosunun İstanbul Pera’dan Marjinal Kent Sokaklarına Uzanan Yolculuğu: Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye’de Dans: Tartışmalar ve Düzenlemeler”, Tango Kitabı, haz., Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi, İstanbul, s. 201-232.
• Nora ve Le Tarnec 2000 Şeni Nora- Sophie Le Tarnec, Camondolar: Bir Hanedanın Çöküşü, çev., Yaman Aksu, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Ortaylı 1985 İlber Ortaylı, “Batılılaşma Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 134-138.
• Özbek 2020 Nadir Özbek, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914, İletişim Yayınları, İstanbul, s. 278-279.
• Pakalın 1993 Mehmet Zeki Pakalın, “Çavuşbaşı”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, s. 336-338.
• Refik 1935 Ahmet Refik (Altınay), On Altıncı Asırda İstanbul Hayatı (1553-1591), Devlet Basımevi, İstanbul.
• Sakaoğlu 1994 Necdet Sakaoğlu, “Elçilikler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, s. 149-151.
• Sarı ve diğ. 2014 Nil Sarı- Ahmet Zeki İzgöer- Ramazan Tuğ, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri Işığında II. Abdülhamid Devri’nde Kurulan ve Geliştirilen Hastaneler, Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul.
• Sevengil 1985 Refik Ahmet Sevengil, İstanbul Nasıl Eğleniyordu, haz., Sami Önal, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Şemseddin Sami 2019 Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, haz., Paşa Yavuzarslan, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Toprak 1993 Zafer Toprak, “Altıncı Daire-i Belediye”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 1, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul, s. 220-222.
• Tuncer 1987 Hüner Tuncer, “Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin Fransa Sefaretnâmesi”, Belleten, C. 51, Sayı: 199, s. 131-151.
• Turan 2014 Şerafettin Turan, Türk Kültür Tarihi, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Unat 1968 Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnâmeleri, Tamamlayıp Yayımlayan: Bekir Sıtkı Baykal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ülkütaşır 1996 M. Şakir Ülkütaşır, “Türkiye’de İlk Balo”, Hayat Tarih Mecmuası, C. 1, Sayı: 6, s. 40-41.
• Yaşar 2012 Fatma Tunç Yaşar, “Geç Dönem Osmanlı Âdâb-ı Muâşeret Kitaplarında Hane Tanzimi ve Salon Âdâbı”, Turkish Studies- International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 7/4, s. 2919-2938.
• Yeşiltaş 2011a Deniz Yeşiltaş, Küresel Bale&Dans Ansiklopedisi, C. 1, Kalkedon Yayınları, İstanbul.
• Yeşiltaş 2011b Deniz Yeşiltaş, Küresel Bale&Dans Ansiklopedisi, C. 2, Kalkedon Yayınları, İstanbul.
• Yıldırım 2010 Nuran Yıldırım, Hastane Tarihimizde Bir Kutup Yıldızı: Hamidiye Etfal Hastanesi, Şişli Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Yayınları, İstanbul.
• Yıldırım 2015 Nuran Yıldırım, “İstanbul’da Sağlık Hayatı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, ed., Coşkun Yılmaz, C. 4, İsam Yayınları, İstanbul, s. 92-137.