The Role of Female Healers in Folk Medicine: The Case of Diyarbakır

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 123, 651 - 678, 01.08.2025

Mehmet Yusuf Aslan

https://doi.org/10.22559/folklor.3841

Öz

In the historical development of healing practices, there are female healers who
practice religious and magical-based treatments and express them through various
rituals. Healing methods and practices based on experience and passed down from
generation to generation through oral cultural memory are offered to individuals in
need through these individuals. This study examines the roles of women who have
come to the fore as healers, particularly from periods when modern medicine was
not yet developed to the present day, in folk medicine, as well as the diseases treated
and the treatment practices of female healers in Diyarbakır and its surroundings.
In this study, data obtained from interviews and observations with female healers
are subjected to descriptive content analysis. Female healers who are accepted by
the people of Diyarbakır, who are specialized, who use religious-magical methods
associated with sacredness, and who continue the tradition to this day, even though
their numbers have decreased compared to the past, still continue to exist. Female
healers known by names such as ocaklı and pîrik, who are believed to have healing
hands, are important figures consulted for many illnesses.n Today, female healers
who perform the duties of midwives mainly treat women’s diseases and perform all
procedures related to pregnancy, childbirth, and postpartum care, as well as treatments
related to babies. Female healers known as Ocaklı treat children’s diseases,
eczema, jaundice, warts, earaches, neck pain, broken bones, dislocations, and evil
eye. Healers in Diyarbakır and its districts, which are rich in plant life, continue to
heal people using medicines produced from various plants found in mountainous
and rural areas, as well as their own unique treatment methods.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır , women healers , treatment methods , folk medicine

Halk Hekimliğinde Kadın Şifacıların Rolü: Diyarbakır Örneği

Öz

Şifacılık uygulamalarının tarihsel gelişiminde dinsel ve büyüsel kökenli tedavi
uygulayan ve bunu çeşitli ritüellerle ortaya koyan kadın şifacılar vardır.
Tecrübeye dayanan ve sözlü kültürel bellek yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan iyileştirme
yöntem ve pratikleri, bu kişiler aracılığıyla ihtiyaç duyan bireylere sunulmaktadır.
Bu çalışma, özellikle modern tıbbın henüz gelişmediği dönemlerden günümüze
kadar şifacı kimliğiyle öne çıkan kadınların halk hekimliğindeki rolleri ile Diyarbakır
ve çevresindeki kadın şifacıların tedavi ettikleri hastalıklar ve tedavi uygulamaları
ele almaktadır. Çalışmada, şifacı kadınlarla yapılan görüşme ve gözlemlerden elde
edilen veriler, betimsel olarak içerik analizine tabi tutulmaktadır. Diyarbakır’da
halk tarafından kabul görmüş, uzmanlaşmış, dinî-büyüsel yöntemler kullanarak
kutsallıkla ilişkilendirilen, geçmişe göre sayıları azalmışsa da günümüze kadar
geleneği devam ettiren kadın şifacılar halen varlıklarını devam ettirmektedirler.
Ellerinin şifalı olduğuna inanılan ocaklı ve pîrik gibi adlarla anılan kadın şifacılar,
birçok hastalıkta başvurulan önemli kişilerdir. Günümüzdeki ebe görevini üstlenen
pîrik kadın şifacılar, daha çok kadın hastalıkları, doğum öncesi, esnası ve sonrasındaki
tüm işlemleri ve bebekle ilgili tedavileri gerçekleştirirler. Ocaklı olarak
adlandırılan kadın şifacılar ise çocuk hastalıkları, egzama, sarılık, siğil, kulunç ağrısı,
boyun ağrısı, kırık-çıkık, nazar değmesinde tedaviler gerçekleştirmektedirler.
Şifacılar, zengin bir bitki örtüsüne sahip olan Diyarbakır ve ilçelerinde dağlık ve
kırsal bölgelerde bulunan çeşitli bitkilerden ürettikleri ilaçlar ve kendilerine has
yöntemlerle yaptıkları tedavilerle insanları iyileştirmeye devam etmektedirler.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır , kadın şifacılar , tedavi yöntemleri , halk hekimliği

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale tamamıyla özgün bir araştırma olarak planlanmış, yürütülmüş ve sonuçları ile raporlaştırıldıktan sonra ilgili dergiye gönderilmiştir. Araştırma herhangi bir sempozyum, kongre vb. sunulmamış ya da başka bir dergiye değerlendirilmek üzere gönderilmemiştir. Yazarların katkı düzeyleri: Makale tek yazarlıdır. Etik komite onayı: Çalışma Dicle Üniversitesi Rektörlüğü Sosyal ve Beşeri Bilimler Etik Kurulu Başkanlığının 09/09/2024-770761tarih ve sayılı izni ile gerçekleştirilmiştir. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Acıpayamlı, O. (1978). Halkbilim terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
• Acıpayamlı, 0. (1989). Türkiye folklorunda halk hekimliğinin morfolojik ve fonsiyonel yönden incelenmesi, Halk Hekimliği Sempozyum Bildirileri,13-25 Kasım, Milli Folklor Araştırması Dairesi Yay.
• Akca, G. (2009). Diyarbakır ili Ergani ilçesi halk kültürü araştırması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akyol, E. (2013). Diyarbakır merkez ve köylerdeki halk inanışları [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Alp, M. (1964). Eski İstanbul’da loğusalık şerbeti. Türk Folklor Araştırması, (9),183.
• Artun, E. (2005). Türk halkbilimi. Kitabevi.
• Aslan, M.Y. (2018). Silvan (Diyarbakır)’da halk hekimliği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Asil, E. (1989). Halk hekimliği ve eczacılığı araştırmalarında metodoloji. Halk Hekimliği Sempozyum Bildirileri, 33-38. Kültür Bakanlığı MİFAD.
• Barnas, R. (2013). Silvan. Pak.
• Bayat, A.H. (1987). Halk tıbbında özellikle Anadolu’da sarılık hastalığı ve tedavisi. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Gelenek, Görenek, İnançlar, C. Iv, s. 49, Ankara.
• Bayat, F. (2006). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. Ötüken.
• Bayat, F. (2020). Türk kültüründe kadın şaman. Ötüken.
• Baysal, S. (2023). Salgın hastalıklarla dinî başa çıkmada geleneksel tedavi sistemlerinin yeri ve önemi. Tam Akademi Dergisi, 2(2), 194-211. Https://Doi.Org/10.58239/Tamde. 2023.04.003.x
• Belek, İ. (1990). Yaşayan geleneksel sağlık uygulamaları içinde ilkel bilinç yapılanmalarının irdelenmesi [Yayınlanmamış uzmanlık tezi] Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi.
• Biçer, M. (1991). Eskişehir ilinde doğumla ilgili adet ve inançlar, Türk halk kültüründen derlemeler. Halk Kültürü Araştırma Dairesi.
• Boratav, P. N. (1994). 100 soruda Türk folkloru. Gerçek.
• Brown, J.A.C. (1985). Tıp ve sağlık ansiklopedisi. Remzi.
• Demirhan Erdemir, A. (1985). Halk hekimliğinin tanımı, tarihi gelişimi ve özellikleri, Tıp Dünyası Dergisi, 58(6), 191-205.
• Demirok, R. (2014). Hani ve çevresi halk inanışlarının dinler tarihi açısından değerlendirilmesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• İnan, A. (2017). Tarihte ve bugün şamanizm, materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu.
• Kalafat, Y. (2006). Balkanlardan ulu Türkistan’a Türk halk inançları V-VI. Berikan.
• Kaplan, M. (2015). Geleneksel tedavi pratikleri ve uygulayıcıları: “Kadın Şifacılar”, Millî Folklor, 14(108), 188-196.
• Karakaş, R. (2020). Güneydoğu halk inanışları (Dicle Bölümü) Gezi.
• Kasapoğlu, S. (2022). Dün ve bugün geleneksel tıpta fasd (damardan kan alma), çizme ve sarı su çıkarma tedavisi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Medipol Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• O’Connor, B. B. and Hufford, D. J. (2001). Understanding folk medicine, Healing Logics-Culture and Medicine in Modern Healty Blief Systems, Erika Brady (Edt.) ( pp.15-35), Utah State University Press.
• Örnek, S.V. (2000). Türk halk bilimi. Kültür Bakanlığı.
• Özcan Güler, D. (2022). Geleneksel Kültürden Modern Uygulamalara: Şifacı Kadınlar. Folklor Akademi Dergisi, 5(2), 327-336. https://doi.org/10.55666/folklor.1116632
• Özdamar, M. (2019). Diyarbakır halk hekimliği ve kültürümüzdeki yeri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Saygı, E. (2018). İnebolu halk kültüründe halk hekimliği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sever, M. (2001). Mersin ve yakın çevresinde halk inançları ve halk hekimliği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Soysal, G., Özcan, C. ve Akın, A. (2022). Dünyada ve Türkiye’de kadın, anne ve çocuk sağlığının güncel durumu. Sağlık ve Toplum, 32(1), 3-13.
• Tözün M. ve Sözmen M.K. (2014). Halk sağlığının tarihsel gelişimi ve temel kavramları. Smyrna Tıp Dergisi, 58-59.
• Uman, T. (2023). Diyarbakır merkez ve çevresi (ilçeleri) halk hekimliği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Batman Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Uçak, S. (2007). Ergani’de eski Türk inançlarının izleri ve halk hekimliği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ülger, Z. (2012). Aydın (merkez) ve çevresinde halk hekimliği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.