The Issue of Minorities from Sevres to Lausanne in the Context of Its Reflections to the Present and Its Practices in the Republican Era

Year 2025, Volume: 17 Issue: 1, 187 - 213

Enes Mert Demir

https://doi.org/10.9737/historystudies.1527702

Abstract

At the Lausanne Conference, where peace negotiations were held between the Entente States and Turkey following the victory of the National Struggle, many long-standing problems were tried to be solved; in this context, tough negotiations were held between the partie One of these is the Minorities Issue. Western countries wanted to maintain the advantages they had gained in the past, including Sevres, in the new period. The Turkish delegation, on the other hand, displayed an attitude that prioritized national interests against the wide-ranging demands regarding minorities and the legal and terminological moves on this issue, and tried to reach a solution based on international law and the principle of reciprocity.
The aim of this article is to discuss how the minorities issue was finalized in the Treaty of Lausanne by comparing it with the Treaty of Sèvres article by article and to reveal the stages of the implementation of the issue in the Republican Period. Thus, while deepening the research on the subject, it is aimed to add depth to the research with the implementation methods and reflections of the issue until today. The study, which was prepared with qualitative research and analysis method, benefited from the literature on the subject, especially the Lausanne minutes, treaty texts and reports prepared on this subject.

Keywords

Türkiye, Sevres Agreement, Lausanne Conference, Lausanne Treaty, Minoritie

Günümüze Yansımaları Bağlamında Sevr’den Lozan’a Azınlıklar Meselesi ve Cumhuriyet Devri’ndeki Uygulamaları

Abstract

Millî Mücadele’nin zaferle sonuçlanmasını müteakip İtilaf devletleri ve Türkiye arasındaki barış görüşmelerinin yapıldığı Lozan Konferansı’nda, uzun süredir var olan pek çok problemin çözülmesine çalışılmış; bu kapsamda taraflar arasında çetin müzakereler gerçekleştirilmiştir. Bunlardan biri de Azınlıklar Meselesi”dir. Zira Batılı ülkeler, Sevr dâhil geçmişte elde ettikleri avantajları, yeni dönemde devam ettirmek istemişlerdir. Türk heyeti ise azınlıklara ilişkin geniş kapsamlı talepler ile bu konudaki hukuki ve terminolojik hamlelere karşı millî menfaatleri önceleyen bir tutum sergilemiş; uluslararası hukuka ve mütekabiliyet esasına dayanan bir çözüme ulaşmaya çalışmıştır.
Bu makalenin amacı, azınlıklar meselesinin, Lozan Antlaşmasında nasıl sonuçlandırıldığını madde madde Sevr Anlaşması ile kıyaslayarak tartışmak ve de konunun Cumhuriyet Dönemi’nde uygulanma safhalarını ortaya koymaktır. Böylece konuya ilişkin araştırmalar derinleştirilirken ilave olarak meselenin günümüze kadar olan uygulama yöntemleri ve yansımaları ile araştırmaya derinlik katılması amaçlanmıştır. Nitel araştırma ve analiz yöntemiyle hazırlanan çalışmada, Lozan tutanakları, antlaşma metinleri ile bu hususta hazırlanan raporlar başta olmak üzere konuya ilişkin literatürden faydalanılmıştır.

Keywords

Türkiye, Lozan Konferansı, Lozan Antlaşması, Sevr Antlaşması, Azınlıklar

References

• A. Yayımlanmamış Arşiv Belgeleri
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi, 38068/154267/35.
• B. Yayımlanmış Arşiv Belgeleri
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1919-1938) (Açıklamalı Dizin İle). 5. b, Cilt I-II-III, Ankara: ATAM Yayınları, 2006.
• ERİM, Nihat. Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri. C.1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953.
• Milli Egemenlik Belgeleri. TBMM Kütüphane ve Arşiv Hizmetleri Başkanlığı, Derleyen Sefer Yazıcı, Ankara: TBMM Basımevi, 2015.
• Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler. Çeviren Seha L. Meray, Takım I, C.1, Kitap 1-2, Takım II, C.2, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 2018.
• Soysal, İsmail. Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları. I. Cilt (1920-1945), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983.
• Düstur Üçüncü Tertip, C.5, 11 Ağustos 1339-19 Teşrinievvel 1340, İstanbul: Necmi İstikbal Matbaası, 1931.
• İstatistik Yıllığı, Başvekâlet İstatistik Umûm Müdürlüğü 1940-1941. C.12, Ankara: Ankara Basımevi, 1943.
• Atatürk, Kemal. Nutuk Vesikalar. 10. b, C.3, Hazırlayan, Türk Devrim Tarihi Enstitüsü, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• Baytok, Taner. İngiliz Belgeleriyle Sevr’den Lozan’a. İstanbul: Doğan Kitap, 2007.
• Bernard Lewis. Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çeviren Metin Kıratlı, 5. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993. Budak, Mustafa. Mîsâk-ı Millî’den Lozan’a İdealden Gerçeğe Türk Dış Politikası. 5. baskı, İstanbul: Küre Yayınları, 2014.
• Budak, Mustafa. 99 Soruda Lozan. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2018.
• Budak, Mustafa. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Politika. İstanbul: KTB Yayınları, 2020.
• Çaykıran, Güzin. Erzurum, Van, Bitlis Vilayetlerinde Ermeni-Kürt İlişkileri (1908-1920). Ankara: Hece Yayınları, 2020. Demirci, Sevtap. Belgelerle Lozan. 4. baskı, İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Helmreich, Paul C. Sevr Entrikaları, Büyük Güçler, Maşalar Gizli Anlaşmalar ve Türkiyenin Taksimi. Çeviren Şerif Erol, İstanbul: Sabah Kitapları, 1996.
• İnan, Afet. Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi. 6. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Kaya, Önder. Tanzimat’tan Lozan’a Azınlıklar. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2004.
• Kemal, İlteriş. Lozan’ın Deşifresi. Ankara: Kripto Yayınları, 2018.
• Oran, Baskın. Türk-Yunan İlişkilerinden Batı Trakya Sorunu. Ankara: Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, 1986.
• Oran, Baskın. Yunanistan’ın Lozan İhlalleri. Ankara: Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, 1999.
• Oran, Baskın. Türkiye’de Azınlıklar Kavramlar, Teori, Lozan, İç Mevzat, İçtihat, Uygulama. 7. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Şimşir, Bilal N. Ermeni Meselesi 1774-2005. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2005.
• Toprak, Zafer. Atatürk Kurucu Felsefenin Evrimi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Turan, Şerafettin. Türk Devrim Tarihi Yeni Türkiye’nin Oluşumu. 3. Kitap (Birinci Bölüm), 4. baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2018.
• Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. Ankara: Belge Yayınları, 1987.
• Yalçın Durmuş. vd.,. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2012.
• Aysal, Necdet. “Türk-Rum Nüfus Mübadelesi: Ortodoksların Anadolu’dan Zorunlu Göçü.” Geçmişten Günümüze Göç, 1, Editör Osman Köse, Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun, 2017.
• Aysan, Mehmet Fatih. “Türkiye’nin Demografik Dönüşümü ve Yeni Meydan Okumalar.” Türkiye’de Toplumsal Değişim, Editör Lütfi Sunar, İstanbul: Nobel Yayınları, 2014.
• Kerestecioğlu, İnci Özkan. “Milliyetçilik.” 19. Yüzyıldan 20.Yüzyıla: Modern Siyasal İdeolojiler, der: Birsen Öz, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Oran, Baskın. “Mudanya Silah Bırakışması ve Lausanne Barış Antlaşması.” Türk Dış Politikası, C.I, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013.
• C. Makaleler ve Ansiklopedi Maddeleri
• Bozkurt, Gülnihal. “Sevr’i Bilmek Lozan’ı Anlamak.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 19/56, (2003): 483-505.
• Çakmak, Gizem Alioğlu. “Bir "Avrupa" Azınlığı Olarak Batı Trakya Türkleri.” İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5/2, (Ekim 2018): 149-168.
• Çaykıran, Güzin. “Geçici Sevk ve İskân Kanunu Sonrası Osmanlı Hükümetinin Osmanlı Ordusunda Görevli Ermeni Asker ve Ailelerine Yönelik Uyguladığı Politikalar.” Ermeni Araştırmaları 63, (Ağustos 2019): 115-132.
• Çetinkaya, Selma Göktürk. “Ankara’dan Lozan’a İsmet Paşa’nın Konferans Öncesindeki Günleri (5-20 Kasım 1922).” KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 26/46, (2024): 116-133.
• Çilliler, Yavuz. “Modern Milliyetçilik Kuramları Açısından 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu Fikir Akımları.” Akademik İncelemeler Dergisi, 10/2, (2015): 45-65. https://doi.org/10.17550/aid.76834.
• Dalar, Mehmet. “Egemenlik ve Uluslararası Hukuk Çelişkisi: Milli Yetki Kavramı Açısından Bir Analiz.” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8/27, (Kış 2009): 336-346.
• Duman, İlker Hasan. “Azınlık Hakları ve Lozan Antlaşması.” TBB Dergisi, 57, (2005): 307-321.
• Güllü, Ramazan Erhan. “Lozan Antlaşması Sonrası Türkiye’nin Azınlıklara Yönelik Politikaları.” Avrasya İncelemeleri Dergisi, 7/2, (2018): 268-298.
• Güllü, Ramazan Erhan. “Osmanlı Devleti’nde Azınlık Var mıydı? Osmanlı Devleti’nin Gayrimüslim Vatandaşlarının 19. Yüzyılda Değişen Hukuki Statüleri Hakkında Bir Değerlendirme.” BİLİG, 95, (Güz 2020): 149-176. https://doi.org/10.12995/bilig.9507.
• Ertan, Temuçin Faik. “Sevr ve Lozan Antlaşmaları Hakkında Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme.” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 58, (Bahar 2016): 21-37. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000438.
• Eryılmaz, Bilal ve Bektaş, Mücahit. “Lozan Perspektifinden Türkiye’de Azınlık Politikaları (1923-2016).” Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 5/2, (Eylül 2017): 29-45. https://doi.org/10.14782/sbd.2017.64.
• Köktaş, Nilgün Atıcı ve Büyükbaş, Hakkı. “Lozan Antlaşması, Dinî Azınlıklar ve Dış İlişkiler Boyutu.” Ardahan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3/2, (2016): 1-11.
• Oran, Baskın. “Lozan’ın "Azınlıkların Korunması" Bölümünü Yeniden Okurken.” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 49/3, (1994): 283-301. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001728.
• Özcan, Azmi. “Milliyetçilik,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Ankara: Diyanet Vakfı, 2020) 30:84-85.
• Özdemir, Ali Ulvi. “Lozan’da Başarıyı Ölçmek: Konular Bazında Bir Değerlendirme.” Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 53, (2013): 155-200. https://doi.org/10.1501/Tite_0000000393.
• Tunç, Hasan. “Uluslararası Sözleşmelerde Azınlık Hakları Sorunu ve Türkiye.” Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1-2, (Haziran-Aralık 2004): 185-217.
• Uzun, Turgay. “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik Hareketleri.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, (2000): 257-275.
• Altunpolat, Remzi. “Uluslararası Hukuk Açısından Lozan Barış Antlaşması’nın Siyasal Hükümleri Işığında Türkiye’de Azınlıklar Sorunu: Tarihten Güncelliğe.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
• Ağar, Yakup. “Azınlık Hakları Küreselleşme-AB-Türkiye.” Yüksek Lisans Tezi, Atılım Üniversitesi, 2007.
• Demirağ, Sinan. “Lozan Konferansı’nda Azınlıklar (Ekalliyetler) Meselesinin Türk Kamuoyuna Yansımaları.” Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2015.
• Girit, Oya. “Milli Mücadele Dönemi Kürtçülük Hareketi.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1994.
• Seven, Özlem. “Lozan’da Azınlık Kavramı ve İki Dünya Savaşı Arası Dönemdeki Uygulamaları.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.
• Şimşek, Halil. “Lozan’ın Getirdiği Statü ve Türkiye’de Azınlıkların Durumu (1923-1974).” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2006.
• Anadolu Ajansı, “Batı Trakya Türklerinin Savunucusu Sadık Ahmet,” https://www.aa.com.tr/tr/dunya/bati-trakya-turklerinin-savunucusu-sadik-ahmet/1540420, [Erişim tarihi: 23.03.2024]
• Anadolu Ajansı, “Restore Edilen Surp Giragos Ermeni Kilisesi”, https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/bakan-ersoy-restore-edilen-surp-giragos-ermeni-kilisesinin-acilisini-yapti/2581742, [Erişim tarihi: 24.03.2024]
• Anadolu Ajansı, “Avrupa Konseyi AİHM kararlarını uygulamayan Yunanistan’ı bir kez daha uyardı”, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/avrupa-konseyi-aihm-kararlarini-uygulamayan-yunanistan-i-bir-kez-daha-uyardi/2271565; [Erişim tarihi: 24.03.2024]
• Avrupa Birliği Başkanlığı, “AİHM'den Yunanistan’a Mahkumiyet” https://www.ab.gov.tr/p.php?e=41558, [Erişim tarihi: 24.03.2024]
• Avrupa Toplulukları Komisyonu, Türkiye’nin Avrupa Birliğine Katılım Sürecine İlişkin 2001 Yılı İlerleme Raporu, https://www.ab.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/IlerlemeRaporlari/Turkiye_Ilerleme_Rap_2001.pdf, [Erişim tarihi: 14.04.2024]
• TBMM Tutanaklar/Kanunlar/Kararlar Bölümü,
• https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc002/kanuntbmmc002/kanuntbmmc00200343.pdf, [Erişim tarihi: 17.03.2024]
• 1924 Anayasası, https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/, [Erişim tarihi: 17.04.2024]
• 1982 Anayasası, https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/, [Erişim tarihi: 19.03.2024]