YÜZÜNCÜ YILINDA MEŞRUTİYET’İN İLANI VE GAYRİMÜSLİM CEMAATLER

Yıl 2008, Cilt: 1 Sayı: 1, 53 - 72, 28.12.2008

Halil Şimşek

Öz

II. Meşrutiyet’in ilanı sürecinde gayrimüslim unsurların önemli bir kısmı Abdülhamit
yönetimine karşı İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ittifak hâlinde çalışmışlardır. Meşrutiyet’in
ilanı, Osmanlı tarihinde eşine pek rastlanmayan biçimde ortak kutlamalara sahne olmuş ve bu
kutlamalara bütün unsurların iştirak ettikleri görülmüştür.
Ancak Bulgaristan’ın resmen bağımsızlığını ilanı, Bosna Hersek’in, Avusturya Macaristan
ve Girit’in Yunanistan tarafından ilhakı bu pembe tabloyu bozmuş, peş peşe gelen
toprak kayıpları ülkenin geleceği ve ittihad-ı anasır noktasında beklenen mucizenin ne denli zor
olduğunu göstermiş ve büyük hayal kırıklığı yaratmıştır.
Meşrutiyet ile birlikte sağlanmak istenen “ittihad-ı anasır”ın, gayrimüslimler için
zorunlu askerlik öngören yasa değişikliğinin yürürlüğe girmesi, onu takiben yapılan seçimler ve
Adana olayları ile ne denli zor olduğu gözler önüne serilmiştir. Bu bağlamda özellikle zorunlu
askerlik bir turnusol kâğıdı işlevi görmüş ve gayrimüslim unsurların Osmanlı Devleti’ne pamuk
ipliği ile bağlı oldukları ve bir aidiyet duymadıkları gerçeğini ortaya koymuştur.
Söz konusu dönemde yaşanan bunca acı tecrübeye rağmen, İttihat ve Terakki yönetici
kadrosu, son ana değin gayrimüslim ve Müslim unsurları bir arada tutmaya çalışmış, gerek
yasama organında ve gerekse yürütme organında onlara yer vermiştir.
Çalışmamızda söz konusu dönemde yaşanan olaylar gayrimüslim Osmanlı cemaatleri
bağlamında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

II. Meşrutiyet, İttihat ve Terakki, Gayrimüslimler

Kaynakça

• AHMAD, Ahmad. (1996), İttihatçılıktan Kemalizme, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• AHMAD, Ahmad. (2000), “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde Milliyetçilik ve Sosyalizm Üzerine Bazı Düşünceler”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876–1923), İletişim Yayınları, İstanbul.
• APAK, Rahmi. (1998), Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• AYDIN, Mahir. (1993), “Musevilerin Osmanlı Topraklarına Kabulünün 400. Yıl Kutlamaları”, Osmanlı Araştırmaları, S. 13, (ss. 29–38).
• AYDOĞAN, Erdal ve EYÜBOĞLU, İsmail. (2004), Bahaeddin Şakir Bey’in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihat ve Terakki, Alternatif Yayınları, Ankara.
• BALİ, Rıfat N. (2001), Musa’nın Evlatları Cumhuriyet’in Yurttaşları, İletişim Yayınları, İstanbul.
• BALİ, Rıfat N. (2004), Anadolu’dan Yeni Dünya’ya Amerika’ya İlk Göç Eden Türklerin Yaşam Öyküleri, İletişim Yayınları, İstanbul.
• BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ, DH. İD. D. No: 21-1 V. No: 1 1328 R. 22. BAYAR, Celal. (1997), Ben de Yazdım Milli Mücadele’ye Giriş, C. 2, Sabah Kitapları, İstanbul.
• BAYUR, Yusuf Hikmet. (1991), Türk İnkılâbı Tarihi, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• BENBASSA, Esther ve RODRİQUE, Aron. (2001), Türkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul.
• BİRİNCİ, Ali. (1990), Hürriyet ve İtilaf Fırkası II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı Çıkanlar, Dergah Yayınları, İstanbul.
• BOZKURT, Gülnihal. (1996), Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• CASTELLAN, Georges. (1993), Balkanların Tarihi, Milliyet Yayınları, İstanbul. CEMAL PAŞA. (1996), Hatırat, (ed. Metin Martı), Arma Yayınları, İstanbul.
• ÇELEPYAN, Antranik. (2003), Antranik Paşa, (çev. Mariam Arpi – Nairi Arek), Peri Yayınları, İstanbul.
• DUMONT Paul ve GEORGEON, François. (1999), “Devrim Selanik’ten Başlar”, Selanik 1850–1918, (ed. Gilles Veinstein), İletişim Yayınları, İstanbul.
• ERCAN, Yavuz. (2001), Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler, Turhan Yayınevi, Ankara.
• EROĞLU, Arif Hikmet. (2003), Osmanlı Devletinde Yahudiler, Andaç Yayınları, Ankara.
• GÜLSOY, Ufuk. (2000), Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, Simurg Yayınları, İstanbul.
• KOÇAŞ, Sadi. (1990), Tarihte Ermeniler ve Türk Ermeni İlişkileri, Kastaş Yayınları, İstanbul.
• LEWIS, Bernard. (1996), Ortadoğu (Hıristiyanlığın Doğuşundan Günümüze Ortadoğu’nun 2000 Yıllık Tarihi), (çev. ), Sabah Yayınları, İstanbul.
• MAHMUD MUHTAR PAŞA. (2003), Balkan Savaşı Üçüncü Kolordu’nun ve İkinci Doğu Ordusunun Muharebeleri, Güncel Yayınları, İstanbul.
• MINESSIAN, Anahide Ter. (2000), “1876–1923 Döneminde Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalist Hareketin Doğuşunda ve Gelişmesinde Ermeni Topluluğunun Rolü”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik 1876–1923, (der. Mete, Tunçay - Erik Jan, Zürcher), İletişim, İstanbul, 2000.
• ORTAYLI, İlber. (2004), “Son Devirde Osmanlı Musevileri”, Osmanlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim Makaleler I, Turhan Yayınevi, Ankara.
• ORTAYLI, İlber. (2002), Osmanlı Mirasından Cumhuriyet Türkiye’sine, Ufuk Yayınları, İstanbul.
• PALMER, Alan. (2002), Son Üç Yüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu (Bir Çöküşün Tarihi), (çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• PEHLİVANLI, Hamit. (1994), “Tarih Perspektifi İçerisinde Pontus Olayı: Yakın Tarihimize ve Günümüze Etkileri”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. X, S. 29. Popüler Tarih Dergisi. (2005), S. 56, (Nisan).
• SERTEL, Zekeriya. (1977), Hatırladıklarım, Gözlem Yayınları, İstanbul.
• SHAW, Stanford J. ve SHAW, Ezel Kural. (1983), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. II, E Yayınları, İstanbul.
• SIMEON. (1999), Tarihte Ermeniler 1608–1619, (çev. Hrand D. Andreasyan), Çiviyazıları, İstanbul.
• ŞİMŞEK, Halil. (2005), “Osmanlı Devleti’nde Hristiyan ve Musevi Unsurlar Arası İlişkiler”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Y. 1, S. 2.
• TALAT PAŞA. (2003), Talat Paşa’nın Anıları, (haz. Alpay Kabacalı), İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• TANÖR, Bülent. (1998), Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri 1789-1980, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• TUNAYA, Tarık Zafer. (1988), Türkiye’de Siyasal Partiler, C. I (II. Meşrutiyet Dönemi), Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• TUNAYA, Tarık Zafer. (2004), Hürriyetin İlanı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını, İstanbul.
• TUNÇAY, Mete ve ZÜRCHER, Erik Jan (der.). (2000), Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik (1876–1923), İletişim Yayınları, İstanbul.
• URAS, Esat. (1987), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul.
• VEINSTEİN, Gilles (der.). (1999), Selanik 1850–1918, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Von GRUNEBAUM, Gustave Edmund. (1993), İslamiyet 2. Kitap Osmanlı Devletinin Kuruluşundan Günümüze Kadar – 1, (çev. Esat Mermi Erendor), Bilgi Yayınevi, Ankara.
• YALÇIN, Hüseyin Cahit. (1976), Siyasal Anılar, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• YALMAN, Ahmet Emin. (1970), Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, C. I (1888–1918), Yenilik Basımevi, İstanbul.
• YERASİMOS, Stefanos. (1989), “Pontus Meselesi (1912-1923)”, Toplum ve Bilim, S. 43-44, (Güz 1988 - Kış 1989).
• YETKİN, Çetin. (1996), Türkiye’nin Devlet Yaşamında Yahudiler, Gözlem Yayınları, İstanbul.