Erken Cumhuriyet Döneminde Sağlıklı Bireyin İnşası: Pronatalist Politikalar, Çocuk Sağlığı ve Verem

Year 2019, Volume: 39 Issue: 2, 329 - 357, 31.12.2019

Ceren Gülser İlikan Rasimoğlu

Abstract

Bu makale, Erken Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinde nüfus meselesini çocuklara ve çocukların sağlığına atfedilen anlamlar üzerinden değerlendirerek incelemektedir. Makalede pronatalist politikalar ile vatandaşlık eğitiminin iç içe geçtiği bir halk sağlığı anlayışı anlatılmakta; verem konusu özelinde dönemin sağlık sorunlarına üretilen çözümler tartışılmaktadır. Hekimler tarafından dönemin sağlık propagandası dergilerinde kaleme alınan yazılar üzerinden 20. yüzyıl ile beraber halk sağlığı uygulamalarının temel odak noktasında yaşanan dönüşüm, kişisel hijyenin sosyal sorumluluk alanına itilişi ve modern tıp tarafından sınırsız bir müdahale alanına dönüştürülmesi konu edilmektedir.

Keywords

Verem, Sağlık sosyolojisi, Nüfus, Erken Cumhuriyet Dönemi, Çocuk sağlığı, Pronatalist politikalar, Öjeni, Tıp tarihi

Constructing the Healthy Individual in the Early Republic: Pronatalist Policies, Child Health, and Tuberculosis

Abstract

This article studies the issue of population in Turkey during the Early Republican Period by assessing the meanings attributed to children and children’s health. The article discusses the approach to public health, wherein pronatalist policies and citizenship education are intertwined, and deliberates the solutions produced for the health problems of the period by focusing on the case of tuberculosis. By examining articles physicians wrote in health propaganda journals of the period, this article discusses how the focus of public health practices transformed in the 20th century, the direction personal hygiene took towards an area of individual responsibility, and how modern medicine was transformed into an unlimited field of intervention.

Keywords

History, Medical sociology, Population, Early Republican Period, Child health, Pronatalist policies, Eugenics, History of medicine

References

• kın, Y. (2014). Gürbüz ve yavuz evlatlar: Erken Cumhuriyet’te beden terbiyesi ve spor [Robust and resilient children: Physical education and sports in the early republic]. İletişim Yayınları.
• Aksu, M. (2007). Tıp tarihi açısından Türkiye’de verem savaşı [The struggle against tuberculosis in Turkey from the perspective of medical history]. Ankara: Türkiye Ulusal Verem Savaşı Dernekleri Federasyonu.
• Alanen, L. (2009). Generational order. In J. Qvortrup & W. Corsaro (Eds.), The Palgrave handbook of childhood studies (pp. 159-174). London, UK: Palgrave Macmillan.
• Araz, Y. (2013). 16. yüzyıldan 19. yüzyıl başlarına: Osmanlı toplumunda çocuk olmak [From the 16th to the early 19th centuries: Being a child in Ottoman society]. Kitap Yayınevi.
• Ariès, P. (1962). Centuries of childhood: A social history of family life (R. Baldick. Trans.). New York, NY: Alfred A. Knopf.
• Armstrong, D. (1986). The invention of infant mortality. Sociology of Health & Illness, 8(3), 211– 232. doi: 10.1111/j.1467-9566.1986.tb00298.x
• Armstrong, D. (1993). Public health spaces and the fabrication of identity. Sociology, 27(3), 393–410. doi: 10.1177/0038038593027003004
• Aysan, M. F. (2014). Türkiye’nin demografik dönüşümü ve yeni meydan okumalar. In L. Sunar (Ed.), Türkiye’de toplumsal değişim [Social change in Turkey] (1st ed., pp. 67–87). İstanbul: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Balsoy, G. E. (2015). Kahraman doktor ihtiyar acuzeye karşı: Geç Osmanlı doğum politikaları [The hero doctor versus the old crone: Late Ottoman birth policies]. Can Yayınları.
• Başboğa, S. (2017). Annelik sanatı: Erken cumhuriyet dönemi çocuk dergilerinde çocuğun bedensel kurgusu [The art of motherhood: The bodily fiction of children in child magazines of the Early Republic Period]. İnsan ve İnsan, 4(12), 6–30. doi: 10.29224/insanveinsan.313009
• Başboğa Özen, S. (2019). Erken cumhuriyet dönemi çocuk yayınlarında çocuklara yönelik adab-ı muaşeret, görgü ve nezaket kuralları [Forms of politeness, etiquette and rules of good manners for children in children’s publications from the Early Republican Period]. Hacettepe Üniversitesi Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15(29), 59–86. Retrieved from http://www.ctad. hacettepe.edu.tr/15_29/03-basboga050719.pdf
• Black, E. (2003). War against the weak: Eugenics and America’s campaign to create a master race. New York, NY: BMJ Publishing.
• Brady, G., Lowe, P., & Olin Lauritzen, S. (2015). Connecting a sociology of childhood perspective with the study of child health, illness and wellbeing: Introduction. Sociology of Health & Illness, 37(2), 173–183. doi: 10.1111/1467-9566.12260
• Burgaç, M. (2011). Cumhuriyet döneminde Trakya’da örnek bir sağlık kampı uygulaması: Azat obaları [A sample health camp application in Thrace during the Republic Period: The Azat Camps]. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 27(81), 651–672. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/ pub/aamd/issue/44065/542964
• Bynum, H. (2012). Spitting blood: The history of tuberculosis. Oxford, UK: Oxford University Press. Carlson, E. A. (2011). The Hoosier connection: Compulsory sterilization as moral hygiene. In P. E. Lombardo (Ed.), A century of eugenics in America: From the Indiana experiment to the human genome era (pp. 11–25). Bloomington, IN: Indiana University Press.
• Carter, S. (2012). The medicalization of sunlight in the early twentieth century. Journal of Historical Sociology, 25(1), 83–105. doi: 10.1111/j.1467-6443.2011.01405.x
• Corsaro, W. A. (2015). The sociology of childhood. Newbury Park, CA: Sage Publications.
• Çiçek, N. (2012). Erken cumhuriyet döneminde modern çocukluk nosyonunun görünümleri üzerine bir analiz [An analysis over the views on the notion of modern childhood in the Early Republican Period]. Mülkiye Dergisi, 36(4), 69–104. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/mulkiye/ issue/1/8
• Çocuk Sahifeleri. (1929). Mikroplar [Microbes]. Yaşamak Yolu, 2, 3–4.
• Çocuk Sahifeleri. (1930). Emine’nin tükürüğü [Emine’s saliva]. Yaşamak Yolu, 22, 3–4.
• Demir, İ. O. (2019). Sanatoryumdan akıl hastanesine: Erenköy Sağlık Yerleşkesi’nin tarihi (19322018) [From sanatorium to mental hospital: History of Erenköy Health Campus] (unpublished master’s thesis). İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kültürel İncelemeler Yüksek Lisans Programı, İstanbul.
• Doktor Ali Rifat. (1933). Nüfus tenakusu ve çocuk ölümlerinin başlıca sebepleri ve çareleri [The major causes of and remedies for population decrease and child deaths]. Gürbüz Türk Çocuğu, 75, 6–13.
• Doktor Behçet. (1929). Çocuk bakımı [Childcare]. Cidal, 5(12), 3.
• Doktor Fazıl Şerafeddin. (1930). Verem mücadelesinde mektep hekiminin mühim vazifesi [The important duty of the school physician in the fight against tuberculosis]. Yaşamak Yolu, 21, 2–3.
• Doktor Fazıl Şerafeddin. (1932). B.C.G. aşısının çocuk ölümü ile mücadelesindeki ehemmiyeti [The importance of the BCG vaccine in the fight against child death]. Yaşamak Yolu, 37, 3–5.
• Doktor Kudsi. (1934). Himaye-i etfal nedir? Ve himaye-i etfalin moderne technique’i [What is children’s protection? And the modern techniques of children’s protection]. Yaşamak Yolu, 63, 2–4.
• Doktor Süleyman Edhem. (1929). İçtimai bir vazife, çocukların veremden vikayesi [A social duty, children’s protection from tuberculosis]. Yaşamak Yolu, 3, 5–6.
• Doktor Tevfik İsmail. (1929). Verem ve muallimler [Tuberculosis and teachers]. Yaşamak Yolu, 3, 7–8.
• Doktor Zühtü Tevfik. (1933). Verem mücadelesinde B.C.G. aşısının ehemmiyeti [The importance of the BCG vaccine in the struggle against tuberculosis]. Yaşamak Yolu, 49-50, 3–7.
• Doktorlarımıza göre doğumlar ve çocuk ölümleri [Births and Child deaths according to our doctors] (1935). Gürbüz Türk Çocuğu, 104, 22–25.
• Duben, A., & Behar, C. (2013). İstanbul haneleri: Evlilik, aile ve doğurganlık 1880-1940 [Istanbul households: Marriage, family, and fertility]. Istanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Düzcü, L., & Sezer, C. (2016). Doktor Besim Ömer ve Dokuzuncu Washington Konferansı [Dr. Besim Ömer and the 19th Washington Conference]. Ankara: Türk Kızılayı Yayınları.
• Erdal, İ. (2011). Ülkü mecmuasına göre erken Cumhuriyet dönemi nüfus politikası (1923–1938) [Population policy in the Early Republican Period according to Ülkü magazine]. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 12(48), 779–790. doi: 10.1501/ Tite_0000000345
• Glenn, E. N. (1994). Social constructions of mothering: A thematic overview. In E. N. Glenn, G. Chang, & L. R. Forcey (Eds.), Mothering: Ideology, experience and agency (pp. 1–29). Abingdon, UK: Routledge. Gökçe, T. İ. (1957). Heybeliada Sanatoryomu: Kuruluş ve gelişimi, 1924-1955 [Heybeliada Sanatorium: Establishment and development]. İstanbul: İsmail Aygün Matbaası. Gökçe, T. İ. (1969). Verem Savaşı’nda 50 yıl: 1918-1968 [50 years in the war against tuberculosis]. Yaşamak Yolu, 394-396, 16–19.
• Gürsoy, A. (1995). Child mortality and the changing discourse on childhood in Turkey. In E. W. Fernea (Ed.), Children in the Muslim Middle East (pp. 199–222). Austin, TX: University of Texas Press.
• Hendick, H. (1994). Child welfare: England 1872-1989. Abingdon, UK: Routledge.
• Hendrick, H., Horn, P., & Harry, H. (1997). Children, childhood and English society, 1880-1990 (Vol. 32). Cambridge, UK: Cambridge University Press.
• Hilmi, Prof. Dr. İ. (1934). Çocuk bakımının ehemmiyeti [The importance of childcare]. Yaşamak Yolu, 61, 1–5.
• İlikan Rasimoğlu, C. G. (2012). Tuberculosis, medicine and politics: Public health in the Early Republican Turkey. Saarbrucken, Germany: Lambert Academic Publishing.
• İlikan Rasimoğlu, C. G. (2014). A sanitary journal for common people: Yaşamak Yolu. In İ. İlkılıç, H. Ertin, R. Brömer, & H. Zeeb (Eds.), Health, culture and the human body: Epidemiology, ethics and history of medicine, perspectives from Turkey and Central Europe (pp. 299–311). İstanbul: Betim Center Press.
• İlikan Rasimoğlu, C. G. (2017). “Memlekete çok çocuk ve sağlam çocuk lazımdır”: Erken Cumhuriyet Dönemi’nde verem mücadelesi ve Yaşamak Yolu dergisi [Many children and sturdy children are needed in the country: The struggle against tuberculosis in the Early Republican Period and Yaşamak Yolu magazine]. In B. Kurt & İ. Yaşayanlar (Eds.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e salgın hastalıklar ve kamu sağlığı (pp. 193–214). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• İlikan Rasimoğlu, C. G. (2018). “Verem iyi olur bir hastalıktır”: Cumhuriyetin ilk yıllarında verem mücadelesi ve siyaset [Tuberculosis is a curable disease: The struggle against tuberculosis and politics in the first years of the Republic]. Toplumsal Tarih, 296, 86–96.
• James, A., Jenks, C., & Prout, A. (2007). Theorizing childhood. Cambrige, UK: Polity.
• Kahya, E., & Erdemir, A. D. (2000). Bilimin ışığında Osmanlıdan Cumhuriyete tıp ve sağlık kurumları [Medicine and health institutions from the Ottomans to the Republic in the light of science]. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları
• King, L. (2016). Future citizens: Cultural and political conceptions of children in Britain, 1930s-1950s. Twentieth Century British History, 27(3), 389–411. doi: 10.1093/tcbh/hww025
• Kline, W. (2001). Building a better race: Gender, sexuality, and eugenics from the turn of the century to the baby boom. Berkeley, CA: University of California Press.
• Mazhar, O. (1933). Cumhuriyetin sıhhat siyaseti [Health policy of the Republic]. In O. Mazhar (Ed.), Sıhhat Almanakı. İstanbul: Kader Matbaası.
• Okay, C. (1998). Osmanlı çocuk hayatında yenileşmeler 1850-1900 [Novelties in Ottoman children’s lives]. İstanbul: Kırkambar Yayınları.
• Okumuş, B. T. (2017). Türkiye’de modernleşme ve propaganda: Yeni Cumhuriyet’i tanıtmak, La Turquie Kemaliste Dergisi (1934-1948) [Propaganda and modernization in Turkey: Presenting the New Republic in La Turquie Kemaliste magazine] (unpublished doctoral dissertation). İstanbul Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
• Özaydın, Z. (1999). Büyük önder Atatürk’ün himayelerinde yapılan 1. Milli Tıp Kongresi (1925) [The First National Medical Congress made under the auspices of the great leader Ataturk]. In III. Türk Tıp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (pp. 283–293), İstanbul 20-23 Eylül 1993. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Özkan, Dr. M. T. (1934). Çocukluğu koruma, maternité [Childhood protection, maternity]. Yaşamak Yolu, 70-72, 7–9.
• Özkan, Dr. M. T. (1935). Bizde çocuk düşürme [Abortion in our country]. Yaşamak Yolu, 73-75, 18–19. Özkan, Dr. M. T. (1937). Okulda tüberkülozdan korunma, 2. kısım [Protection from tuberculosis in school, pt. 2]. Yaşamak Yolu, 85, 5–9.
• Öztan, G. G. (2012). Türkiye’de çocukluğun politik inşası [Political construction of childhood in Turkey]. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Pinell, P. (1996). Modern medicine and the civilising process. Sociology of Health & Illness, 18(1), 1–16. doi: 10.1111/1467-9566.ep10934402
• Robertson, P. (2006). Home as a nest: Middle class childhood in nineteenth century Europe. In L. Rowman (Ed.), The history of childhood (pp. 407–431). London, UK: Littlefield Publishers.
• Sağlık Türeleri. (1935). [Health rules].Yaşamak Yolu, 78, 6.
• Schmidt, J. (2013). Children and the state. In P. S. Fass, (Ed.), The Routledge history of childhood in the Western world (pp. 174–190). Routledge.
• Sears, A. (1992). ‘To teach them how to live’ the politics of public health from tuberculosis to AIDS. Journal of Historical Sociology, 5(1), 61–83. doi: 10.1111/j.1467-6443.1992.tb00023.x
• Shorter, F. C. (1985). The population of Turkey after the War of Independence. International Journal of Middle East Studies, 17, 417–441. doi: 10.1017/S002074380002941X
• Shorter, F. C. (2000). Turkish population in the great depression. New Perspectives on Turkey, 23, 103–124. doi: 10.1017/S089663460000340X
• Sıhhatimi Verem Mücadele Cemiyeti Kurtardı. (1934). [The society for the struggle against tuberculosis saved my health.]Yaşamak Yolu, 63-64, 1–3.
• Stern, A. M. (1999). Responsible mothers and normal children: Eugenics, nationalism, and welfare in post‐revolutionary Mexico, 1920–1940. Journal of Historical Sociology, 12(4), 369–397. doi: 10.1111/1467-6443.00097
• Şirin, F. S. (2013). İktidar ve çocuk [Power and children]. Turkish Studies, 8(8), 1275–1284. doi: 10.7827/TurkishStudies.5255
• Tanış, C. (2019). Türkiye’nin Sıhhi ve İçtimai Coğrafyası eserlerine göre verem hastalığının seyri [The course of tuberculosis according to Turkey’s Sanitary and Social Geography Works]. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 11(18), 2832–2846. doi: 10.26466/opus.567455
• Tekir, S. (2019). Erken Cumhuriyet dönemi Türkiye’de bulaşıcı hastalıklarla mücadele (1923-1930) [Combatting infectious diseases in Turkey in the Early Republican Period]. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 65, 407–430. doi: 10.14222/Turkiyat4095
• Tevfik İsmail (1929a). Çocuk sahifeleri: Sıhhatler diyarında [Children’s pages: In the land of health]. Yaşamak Yolu, 1, 1–2.
• Tevfik İsmail (1929b). Çocuk sahifeleri: Lamia’nın başına gelenler [Children’s pages: What happened to Lamia]. Yaşamak Yolu, 2, 1–2.
• Tevfik İsmail (1930a). Çocuk Sahifeleri: Doktorun muayenehanesinde [Children’s pages: In the doctor’s office]. Yaşamak Yolu, 21, 1–4.
• Tevfik İsmail (1930b). Çocuk sahifeleri: Halûkun hikâyesi [Children’s pages: The story of Halukun]. Yaşamak Yolu, 24, 2–3.
• Tevfik Salim (1929). Yaşamak yolu [The way of living]. Yaşamak Yolu, 1, 2–3. Tevfik Salim (1933). B.C.G. aşısı [The BCG vaccine]. Yaşamak Yolu, 34, 1–6.
• Thurer, S. (1995). The myths of motherhood: How culture reinvents the good mother. New York, NY: Penguin.
• Toprak, Z. (2017). Erken cumhuriyet, kürtaj ya da ıskat-ı cenin [The Early Republic and Abortion]. Toplumsal Tarih, 282, 50–61.
• Toprak, Z. (2017b). Türkiye’de yeni hayat: İnkılap ve travma 1908-1928 [New life in Turkey: Revolution and trauma]. Doğan Egmont Yayıncılık.
• Tuğluoğlu, F. (2008). Cumhuriyetin ilk döneminde verem mücadelesi ve propaganda faaliyetleri [The battle with tuberculosis and propaganda activities in the first period of the Republic]. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 13-14, 1–26. Retrieved from http://dergipark.ulakbim.gov.tr/iuydta/ article/view/1023018785/10
• Uludağ, O. Ş. (1934). Ben Verem Mücadele Cemiyeti azası oldum [I became a member of the Society for the Struggle against Tuberculosis]. Yaşamak Yolu, 70-72, 1–3. Ulusun Çocuğu. ( 1935). Gürbüz Türk çocuğu [The robust Turkish child], 98, 13–16.
• Vayre, P. (2007). Professeur Joseph Grancher (1843-1907). Centième Anniversaire de la mort d’un pasteurien convaincu. [Hundereth death anniversary of a convinced Pasteurian]. Retrieved from http://www.academie-medecine.fr/professeur-joseph-grancher-1843-1907-centieme-anniversairede-la-mort-dun-pasteurien-convaincu-2/
• Verem (Tüberküloz). (1938). Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekâleti Neşriyatından no. 60 [From the publications of the Ministry of Health and Social Affairs #60]. Ankara Cezaevi Matbaası.
• Yanıkdağ, Y. (2014). Millete deva olmak: Osmanlı savaş esirleri, tıp ve milliyetçilik [Healing the nation: Ottoman prisoners of war, medicine, and nationalism]. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yanıkdağ, Y. (2017). Psikopatlar, frengililer, veremliler ve mâderzâd caniler: Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine dejenerasyon korkusu [Psychopaths, Syphilitics, Tuberculars, and Born Criminals: Fear of Degeneration from the Ottoman Empire to the Turkish Republic] (pp. 47–70). In B. Kurt & İ. Yaşayanlar (Eds.), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e salgın hastalıklar ve kamu sağlığı. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yıldırım, N. (2010). İstanbul’un Sağlık Tarihi [A History of Healthcare in İstanbul]. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı.