Muhâkemetü’l-Lugateyn Eserinin Ankara Nüshası

Year 2024, Volume: 34 Issue: 2, 819 - 837, 13.01.2025

Saidbek Boltabayev

https://doi.org/10.26650/iuturkiyat.1454833

Abstract

Ali Şir Nevâyî Türk ve Fars dillerini çeşitli yönlerden karşılaştırdığı Muhâkemetü’lLugateyn eserini hayatının son yıllarında yazmıştır. Nevâyî’nin en önemli eserlerinden biri olmasına rağmen divanları ve Hamse’si kadar çok sayıda nüshasının oluşturulmadığı görülmektedir. Bunda Muhâkemetü’l-Lugateyn’in bir edebî eser olmamasının da etkisi muhakkaktır. Ancak 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın başlarında Paris, İstanbul, Kırım ve Hokand’da eserin matbu nüshaları ayrı ayrı olmak üzere birkaç kere yayımlanmıştır. Buna bağlı olarak Muhâkemetü’lLugateyn, Nevâyî’nin eserleri arasında bilimsel çalışmalara en çok kaynak teşkil edenlerden biri olarak ön plana çıkmaktadır. Eserin metni üzerine çok sayıda bilimsel yayın yapılmış ve karşılaştırmalı metinleri hazırlanmıştır. Eser, Macarca, Fransızca, Rusça, Farsça, İngilizce gibi dillere tercüme edilmiş ve ayrıca Osmanlı Türkçesinin yanı sıra, Türkmen, Azerbaycan, Uygur, Özbek ve Türkiye Türkçesine aktarmaları da yapılmıştır. Bu açıdan bakıldığında Nevâyî’nin tercümesi (aktarımı) yapılan eserleri arasında Muhâkemetü’l-Lugateyn başta gelmektedir. Eserin birkaç nüshası günümüze ulaşmış olup bu çalışma, Ankara’da Milli Kütüphane’de bulunan nüsha esas alınarak hazırlanmıştır. Ankara nüshası denilebilecek bu yazma bilim dünyası tarafından yeni tanındığından eserle ilgili bilimsel yayınlara konu olmamıştır. Makalenin giriş kısmında eserin çeşitli dillere tercümeleri ve araştırılma tarihinden bahsedilmiştir. Ardından eserin nüshaları sıralanarak kısaca bilgi verildikten sonra Ankara nüshasının diğer nüshalara göre farklılıkları, metinsel bakımdan olumlu yönleri ve edisyon kritik metninin oluşturulmasındaki katkıları üzerinde durulmuş, nüshada görülen Oğuzca unsurlar gösterilerek bunlardan hareketle nüshanın istinsah sahası ile ilgili tespitlere yer verilmiştir.

Keywords

Nevâyî, Çağatay Türkçesi, Muhâkemetü’l-Lugateyn, Nüsha, Oğuzca Unsur

Ankara Copy of Muhakamat al-Lughatayn

Abstract

Navayî wrote Muhakamat-al-lughatayn, in which he compared Turkish and Persian in various aspects in the last years of his life. Although it is one of Navayî’s most important works, not as many copies have been created as his divans and Khamsa. The fact that Muhakamat-al-lughatayn is not a literary work impacts this. The hard copies of the work were printed several times in Paris, Istanbul, Crimea and Kokand in the 19th and 20th centuries. Muhakamat-al-lughatayn stands out among Navayî’s works as a source that constitute the most scientific studies. Many scientific publications have been published, and comparative texts have been prepared. The work has been translated into languages such as Hungarian, French, Russian, Persian, English, and also into Turkmen, Azerbaijani, Uyghur, Uzbek, and Turkey Turkish, as well as Ottoman Turkish. A few copies of this work have survived to date. This study was prepared based on a copy of the Ankara National Library. Since this manuscript, which we can call the “Ankara copy”, has just been recognized by the scientific world, it has not been the subject of a scientific publication. In the introduction part of the article, the translations into various languages and the date of the review are mentioned. The copies are listed, the differences between Ankara copy compared to the other copies, its textual success, its contributions to the creation of the critical edition text are emphasized, the Oghuz elements are shown, and, based on these, determinations regarding the field of creation of the copy are included.

Keywords

Navayî, Chagatai Turkish, Muhakamat-al-Lughatayn, Copy, Oghuz Element

References

• Aydın, Şadi. İran Kütüphaneleri Türkçe Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Timaş Yayınları, 2008. google scholar
• Barutçu Özönder, Fatma Sema. Muhâkemetü’l-Luğateyn İki Dilin Muhakemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. google scholar
• Belin, François-Alphonse. “Notice biographique et litteraire sur Mir Ali-Chir-Nevâii.” Journal Asiatique XVII (1861): 175-256, 281-357. google scholar
• Blochet, Edgard. Bibliotheque Nationale Catalogue desManuscrits Turcs I. Paris: Bibliotheque Nationale, 1932. google scholar
• Eraslan, Saniye. “Nevâyî Eserlerinin Yazma Nüshalarını Tespit Denemesi.” Türk Dilinin Başçısı Alî Şîr Nevâyî-2 içinde, 722-893. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2022. google scholar
• Devereux, Robert. Judgment ofTwo Languages; Muhakamat Al-Lughatain ByMir Allı ShirNawai; Introduction, Translation andNotes. Leiden: E.J. Brill, 1966. google scholar
• Nevâî, Ali Şîr. Muhâkemet-ül-lûgateyn. Hazırlayan İshak Refet Işıtman. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1941. google scholar
• Levend, Agâh Sırrı. Ali Şir Nevaî IV Cilt Divanlar ile Hamse Dışındaki Eserler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1968. google scholar
• Navoi, Alişer. Sujdeniye O Dvuh Yazıkah (Muhakamatul-lugatayn). Çeviren Alla Malehova. Taşkent: Fen, 1970. google scholar
• Nevâyî, Ali Şir. Muhâkemetü’l-Lugateyn, Ankara, Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 371, 1a-37b, Kopyalanma tarihi 1290 (1873). google scholar
• Nevâyî, Ali Şir. Muhâkemetü’l-Lugateyn, Azerbaycan Bilimler Akademisi Muhammed Fuzulî adlı El Yazmalar Enstitüsü, B-495, 1a-24a, Kopyalanma tarihi 18 Cemaziyelevvel 1357 (14 Ağustos 1938). google scholar
• Nevâyî, Mir Ali Şir. Muhâkemetü’l-Lugateyn. Hazırlayan Veled Çelebi (İzbudak). İstanbul: İkdam Matbaası, 1315/1897. google scholar
• Nevâyî, Emir Ali Şir. Muhâkemetü’l-Lugateyn. Hazırlayan Abdülhakim Gulmuhammedov. Aşkabat: Türkmenistan Devlet Neşriyatı, 1925. google scholar
• Nevâyî, Alişer. Muhâkemetü’l-Lugateyn. Hazırlayan Parsa Şamsiyev ve Âlim Usman. Taşkent: Uzgoslitizdat, 1940. google scholar
• Nevâyî, Alişer. Mükemmel Eserler Toplamı C. 16, Muhâkemetü’l-Lugateyn. Hazırlayan Suyuma Ganiyeva. Taşkent: Fen, 2000. google scholar
• Nevâyî, Emir Nizamüddin Ali Şir. Muhâkemet-ül-lûgateyn. Çeviren Tourkhan Gandjei. Tahran: Firdevsi 1327/1948. google scholar
• Nevâyî, Ali Şir. Muhâkemetü’l-Lugateyn. Hazırlayan Muhammed Yakub Vahidî. Kabul: Afganistan Bilimler Akademisi, 1363/1984. google scholar
• Nevâyî, Emir Alişir. Muhâkemetü’l-Lugateyn. Hazırlayan Muhammedzade Sıddık. Tebriz: Neşr-i Ahter, 1387/2009. google scholar
• Parlatır, İsmail, György Hazai and Barbara Kellner-Heinkele. Catalogue of The Turkish Manuscripts in the Library of TheHungarian Academy of Sciences. Budapest: Akaprint, 2007. google scholar
• Quatremere, Etienne Marc. Chrestomathie en turk oriental contenantplusieurs ouvrages de l’Emir Ali-Schir: des extraits des memoires du Sultan Baber du traite du Miradj, du Tezkiret-el-Avlia, et du Bakhtiar-Nameh, publies, accompagnes d’une traduction française, d’un memoire sur la vie d’Ali-Schir et de notes grammaticales, philologiques et autres. 1. Paris: Typographie de Firmin Didot Freres, 1841. google scholar
• Sadıkov, Kasımcan. Alişir Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lugateyn. Taşkent: Akademnashr, 2017. google scholar
• Şen, Mesut. “Tanzimat Aydınlarının ‘Çağatay Türkçesi’ne Bakışı ve Şemseddîn Sâmî’nin Tesiri.” Turkish Studıes-InternationalPeriodicalFor The Languages, Literatüre andHistory of Turkish or Turkic 9 (2014): 81-102. google scholar
• Tömür, Hemit ve Abdurup Polat.Muhâkemetü’l-Lugateynİkki TilMünazarası. Pekin: Milletler Neşriyatı, 1988. google scholar
• Tursunov, Yusuf. Alişir Nevâyî, Mühâkemetü’l-Lügateyn İlmî-Tenkidî Metin. Taşkent: Fen, 2021. google scholar
• Vambery, Ârmin. “Muhâkemet-ül-Lugetejn. Mır ‘Ali-Sfr (Nevajı) Csagataj-Törökjebol”, Nyelvtudomâny Közlemenyek 1 (1862): 112-130. google scholar
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Muhâkemetü’l-Lugateyn”. Erişim 25 Aralık 2023. https://portal. yek.gov.tr/works/detail/613904 google scholar
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. “Divan”. Erişim 27 Şubat 2024. https://portal.yek.gov.tr/works/ detail/77881 google scholar