Different Perspectives on the Divine Speech (Kalāmullāh) in the Thought of al-Ghazzālī

Year 2025, Volume: 23 Issue: 1, 179 - 197, 30.06.2025

Eyüp Gür

https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1631222

Abstract

Since it is not possible to know Allah’s essence experientially, we comprehend Him through His names and attributes and their manifestations. Attributing names and attributes to Allah has been established by the evidence of the Qur’an and the Sunnah, and this understanding has been accepted by theologians. However, the relationship between essence and attributes occupied a position that caused controversy among the theologians. At this point, the Muʿtazilites held the view that attributes are the same as essence, while the Ahl al-Sunnah held the view that attributes are neither the same nor different from essence. Another problem regarding the relationship between attributes and essence developed in connection with the conceptual content of the term kalām. Originally initiated by scholars such as Jaʿd b. Dirham (d. 124/742 [?]) and Jahm b. Ṣafwān (d. 128/745-46) in the context of the Qur’ān’s creation, the debate was carried out in the context of Allah’s attribute of kalām with the emergence of theological sects. The concept of kalām has two aspects, referring to both meaning and speech. The different contents of the concept have fed the created/uncreated debates about God’s kalām. In this respect, the understanding in Islamic thought that sees kalām as consisting of sounds and letters perceived God’s kalām as human kalām and characterized kalāmullāh as created. The Salaf scholars, on the other hand, accepted the divine word as eternal without differentiating between words and meaning. Within the Ahl al-Sunnah tradition al-Ghazzālī (d. 478/1085) seems to follow a path that reconciles both ideas by distinguishing between words and meaning in divine kalām. According to him, the actual kalām is the divine kalām and is eternal. Verbal (lafẓī) kalām, on the other hand, is considered metaphorical kalām in the sense that it refers to the true kalām. The contribution of his predecessors, especially his teacher al-Juwaynī (d. 478/1085), to the shaping of al-Ghazzālī’s view on the aforementioned idea cannot be denied. However, while previous scholars emphasized transmission in analyzing the issue, al-Ghazzālī’s language is dominated by rational argumentation and dialectical reasoning (jadal). Al-Ghazzālī shaped his thought in this regard through his refutations against his interlocutors. Al-Ghazzālī identified the Muʿtazilites and Islamic philosophers as adversaries, while presenting a middle way of understanding divine theology, and did not refrain from using a conciliatory tone against Salafist thought. This study aims to reveal al-Ghazzālī’s views on the attribute of kalām, his refutations against his opponents, and his proposed solutions. His proposed solution is the thesis that the basic element in God’s kalām is the nafsī kalām, while the verbal kalām functions as an intermediary in the transmission of revelation to human beings. In this study, after a literature review and descriptive research on classical theological works and current academic studies in this field, the content analysis of the data obtained was conducted.

Keywords

Kalām , al-Ghazzālī , Kalām nafsī , Kalām lafẓī , Khalq al-Qurʾān , Prophethood

Gazzâlî Özelinde Kelâmullahın Farklı Perspektifleri

Abstract

Allah’ın zâtını tecrübî yollardan tanımak imkân dahilinde olmadığı için O’nu isim ve sıfatları ve sıfatların tezahürleri üzerinden idrak ederiz. Allah’a isim ve sıfat izafe etmek, Kur’an ve sünnetin delâletiyle sabit olmuş, bu anlayış kelâm âlimleri nezdinde kabul görmüştür. Fakat zât-sıfat ilişkisi, kelâmcılar arasında tartışmaya sebebiyet veren bir konum işgal etmiştir. Bu noktada Muʿtezile sıfatlar, zâtın aynı, Ehl-i sünnet sıfatlar zâtın ne aynı ne de gayrı diye özetlenebilecek bir anlayış içinde olmuştur. Sıfatların zât ile ilişkisine dair diğer bir problem, kelâm kavramının muhtevası bağlamında gelişmiştir. Aslında Caʿd b. Dirhem (ö. 124/742 [?]) ve Cehm b. Safvân (ö. 128/745-46) gibi âlimler tarafından Kur’an’ın yaratılmışlığı bağlamında başlatılan tartışma, kelâm mezheplerinin ortaya çıkmasıyla birlikte Allah’ın kelâm sıfatı iskâmetinde yürümüştür. Kelâm kavramı hem manaya hem de lafza delâlet eden iki içeriğe sahiptir. Kavramın farklı içerikleri, Allah kelâmına yönelik yaratılmış/yaratılmamış tartışmalarını beslemiştir. Bu minvalde İslam düşüncesinde kelâmı ses ve harflerden müteşekkil gören anlayış, Allah kelâmını beşer kelâmı gibi algılayıp kelâmullahı hâdis olarak nitelemiştir. Selef âlimleri ise kelâmda lafız-mana ayrışmasına girmeden ilâhî kelâmı, kadîm olarak kabul etmiştir. Ehl-i sünnet özelinde Gazzâlî’nin (ö. 478/1085) ilâhî kelâmda lafız-mana ayrımına giderek her iki düşünceyi uzlaştıran bir yol izlediği görülmektedir. Ona göre asıl kelâm nefsî kelâm olup ezelîdir. Lafzî kelâm ise hakikî kelâma delâlet etmesi açısından mecâzen kelâm kabul edilmiştir. Gazzâlî’nin, mezkûr düşünceye dair görüşünün şekillenmesinde kendinden önceki kelâmcıların ve özellikle de hocası Cüveynî’nin (ö. 478/1085) katkısı yadsınamaz. Bununla birlikte meselenin çözümlenmesinde önceki âlimlerde naklin ağırlığı hissedilirken Gazzâlî’de aklî istidlâl ve cedelin hâkim olduğu bir dil görülmektedir. Gazzâlî, bu minvaldeki düşüncesini muhataplarına karşı düzenlediği reddiyeler üzerinden şekillendirmiştir. Gazzâlî, ilâhî kelâmın anlaşılmasında orta bir yol sunmakla birlikte Muʿtezile ve İslam filozoflarını hasım olarak nitelemiş, selefî düşünceye karşı ise daha naif bir dil kullanmaktan geri durmamıştır. Yapılan bu çalışma, Gazzâlî’nin kelâm sıfatına dair görüşlerini, muhaliflerine karşı sunduğu reddiyelerini ve getirdiği çözüm önerilerini ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Onun çözüm önerisi, Allah kelâmında temel unsurun nefsî kelâm olduğu, lafzî kelâmın ise vahyin beşere intikalinde aracı bir fonksiyon icra ettiğine yönelik tezdir. Bu çalışmada klasik kelâm eserleri ve bu alanda yazılmış güncel akademik çalışmalar üzerinde literatür taraması ve tasvîrî araştırmadan sonra elde edilen verilerin içerik analizi yapılmıştır.

Keywords

Kelâm , Gazzâlî , Nefsî kelâm , Lafzî kelâm , Halku’l-Kur’ân , Nübüvvet

References

• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkâru’l-efkâr. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Visâka’l-Kavmiyye, 1423/2002.
• Ahmed b. Hanbel. er-Red ale’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdika. thk. Sabri b. Selâme Şahin. b.y.: Dâru’s-Sebât, ts.
• Aslan, İbrahim. “Kelâmullah Tartışmalarının Dilbilimsel İçeriği”. AÜİFD 51/1 (2010), 131-150.
• Aydın, Mehmet. “Tanrı hakkında Konuşmak”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1983), 25-44.
• Ayğan, Fadıl. Muhammed b. Ca’fer Es-Sanhaci’nin Serhu Akideti Ebi İshâk el-İsferâyinî Adlı Eserine Göre Ebû İshâk el-İsferâyini’nin Kelâmi Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. Kitâbü’t-Temhîd. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkî, 1957.
• Baktır, Mehmet. “Mütekaddimun Selefiyye ve Metod Anlayışı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 25-48.
• Birinci, Züleyha. “Ebû Bekir el-Bâkıllânî’nin (ö. 403/1013) Suâlâtü Ehli’r-Re’y ani’l-Kelâm fi’l-Kur’âni’l-Azîz Adlı Risâlesinin Tahlîl, Tahkîk ve Tercümesi -Neşr”, Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2016), 89-119.
• Ceran, Ömer. “Ceran’ın Tanrı’nın Yetkinliği Açısından Kelâm Sıfatının Ezeliliği: Gazâlî ve Abelardus Üzerinden Bir Karşılaştırma”. Journal of Islamic Research 4/3 (2023), 753-764.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşâd. thk. Ahmet Abdurrahim Sâyıh-Tevfik Ali Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Dîniyye, 2009.
• Eşʿarî, Ebu’l-Hasen. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. çev. Ömer Aydın-Mehmet Dalkılıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Fârâbî, Ebû Nasr. es-Siyâsetü’l-medeniyye. Erişim 18 Ocak 2025. https://foulabook.com/book/downloading/550470315
• Gazzâlî, Ebû Hamid. el-İktisâd fi’l-iʿtikād. çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. el-Maznûn bihî ʿalâ ġayri ehlihî- Maznûnu’s-sağîr ve maznûnü’l-kebîr-. çev. D. Sabit Ünal. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1988.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. Kavâidü’l-ʿakāʾid. thk. Musa Muhammed Ali. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1405/1985.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. el-Münkız mine’d-dalâl. thk. Abdülhâlim Mahmud. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Süleyman Dünya. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. İlcâmü’l-ʿavâm ʿan ilmi’l-kelâm. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 1439/2017.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. Makāsıdü’l-felâsife. thk. Mahmud Bîcû. Dimaşk: Matbaatü’s-Sıbâh, 1420/2000.
• Harman, Vezir. “Resûl ve Nebi Kavramları Çerçevesinde Peygamberliğin Dindeki Yeri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2014), 45–78.
• Herrâs, Muhammed Halil. Kitâbü Şerhi’l-Akīdeti’l-Vâsıtiyye. b.y.: Dâru’l-Hicre, 1415.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Makālâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eşʿarî. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Beyrut: Dâru’ş-Şâmiye, 1412.
• Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-hamse (Mu‘tezile’nin Beş İlkesi). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muhtasar fî usûli’d-dîn. Erişim 03 Ağustos 2024. https://archive.org/details/mukhtasar_shatta/mode/1up
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyât. nşr. Adnân Derviş – Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, ts.
• Kur’ân Yolu. Erişim 17 Ocak 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2022.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebsiratu’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Enver Hâmid Îsâ. Kahire: Mektebetü Ezheriyye, 2011.
• Nuʿmân b. Sâbit, Ebû Hanîfe. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber. b.y.: Mektebetü’l-Furkân, 1419/1999.
• Öçal, Şamil. “Kelâmullâh’ın Çift Doğası: Kelâm Lafzî Kelâm-ı Nefsî”. İslâmiyât 2/1 (1999), 61-84.
• Pezdevî, İmam Ebû Yusr Muhammed. Usûli’d-dîn. thk. Hans-Peter Linss. Kahire: El-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2003.
• Sâbûnî, Nureddîn. el-Bidâye fî usûli’d-dîn. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991.
• Yavuz, Salih Sabri. İslam Düşüncesinde Nübüvvet. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/194-196. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Sabri – İlhan, Mehmet. “Cüveynî’ye Göre Kelâmullah ve Kelâm-ı Nefsî”. Kelâm Araştırmaları 9/1 (2011), 215-232.
• Yılmaz, Sabri. Kelâm’da Te’vil Sorunu. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/26-28. Ankara: TDV Yayınları, 2020.